bəzi növ duyğular (məsələn, ağrı, dadbilmə oynaq-əzələ və s.)
həm xarici , həm də daxili duyğular hesab olunur.
Bizi əhatə edən aləm çox mürəkkəbdir. Ona görə də hə-min
aləmi əks etdirən hiss üzvlərimiz hər hansı hadisəyə qarşı az və ya
çox dərəcədə həssas ola bilər, başqa sözlə desək, həmin hadisəni
az və ya çox dəqiqliklə əks etdirə bilər. Deməli, hiss üzvlərinin
həssaslığı müəyyən şəraitdə duyğu yaratmağa qabil olan ən az
qıcıqla müəyyən edilir. Hər hansı qıcıqlandırıcıların güclə
seçiləcək duyğu yaradan ən kiçik qüvvəsi həssaslığın aşağı
mütləq həddi adlanır.
Həmin həddən aşağı olan qıcıqlar duyğu yaratmaq və onlar
haqqında olan siqnallar baş beyin qabığına ötürülür. Beyin qabığı
orqanizm üçün vacib olan impulslar qəbul edir, qalanları isə
saxlayır. Vəziyyətin bu cəhəti bioloji cəhətdən məqsədə-
müvafıqdir. Heç bir orqanizmin baş beyin yarımkürələri qabığı
ətrafda baş verənləri eyni şəkildə qavrayaraq ona qarşı reaksiya
vermir. Əgər bu hal olsaydı onda orqanizm məhv olardı. Ona görə
də baş beyin yarımkürələri qabığı orqanizmin keşiyində duraraq
onu gərəksiz reaksiyalardan xilas edir.
Dərslik ədəbiyyatında göstərilir ki, duyğuların aşağı həddi
müvafiq analizatorun mütləq həssaslıq səviyyəsini müəyyən edir.
1
Belə ki, mütləq həssaslığın mütləq hədd kəmiyyəti arasında tərs
mütənasiblik mövcuddur. Yəni hədd kəmiyyəti nə qədər az olarsa,
analizatorun mütləq həssaslığı bir o qədər yüksək olur. Məsələn,
müvafiq iyli maddələrə qarşı iybilmə hüceyrələrinin həddi 8
molekuldan artıq olmur. Amma dad-bilmə duyğularının yaranması
üçün iybilmə duyğularından fərqli olaraq, ən azı 25000 dəfə artıq
molekul tələb olunur.
S.İ.Vavilovun təcrübəsinə əsasən demək olar ki, görmə və
eşitmə analizatorlarının həssaslığı olduqca yüksəkdir. Belə ki,
insan gözü torlu qişaya təsir edən 2-8 kvant şüa enerjisini görməyə
qabildir. Bu o deməkdir ki, biz tam qaranlıqda yanan şamı 27 km
qədər məsafədən görə bilərik. Bununla belə, biz
1
Ümumi psixologiya. Prof. A. V.Petrovskinin red. ilə. Bakı.
"Maarif' 1982, s. 251-258.
44
toxunmanı duymağımız üçün, görmə və eşitmə duyğularından
fərqli olaraq 100-10.000.000-dəfə çox enerji tələb olunur.
Həssaslığın aşağı duyğu həddi ilə yanaşı, yuxarı duyğu həddi
də vardır. Təsir edən qıcıqlandırıcıya müvafiq duyğu yaratmaqda
ən yüksək qıcıq qüvvəsinə həssaslığın yuxarı mütləq həddi
deyilir. Əgər reseptorlarımıza təsir edən qıcıqlandırıcının qüvvəsi
həmin həddi keçirsə, yalnız ağrı duyğusu yaranır.
Biz hiss üzvlərimizin köməyi ilə hər hansı qıcıqlandırıcının
olmasını müəyyən etmirik, eyni zamanda həmin qıcıqlan-dırıcıları
qüvvə və kəmiyyətinə görə də bir-birindən fərqlən-diririk. Alman
fizioloqu E.Veber (1795-1878) fərqləndirmə həssaslığının mütləq
deyil, nisbi xarakter daşıdığını müəyyən etmişdir.Bu o demekdir
ki,əlavəqıcıqlandırıcının əsas olana nisbəti daimi kəmiyyətə malik
olmalıdır. Məsələn, əgər əlimizdə 100 qram ağırlığında yük varsa,
onun artdığını duymaq üçün ən azı 3,4 qram artırılması zəruridir.
Əgər yükün ağırlığı 1000 qram olarsa güclə duyulacaq fərqlin
meydana gəlməsi üçün 33,3 qrama qədər yük əlavə etmək
lazımdır.
Fərqləndirmə həddi müəyyən analizator üçün daimi olan fərq
kəmiyyəti ilə xarakterizə olunur. Görmə analizatoru üçün
bu təxminən
100
1 ə eşitmə, üçün
10
1 ə, toxunma üçün
30
1 ə
bərabərdir.
Alman fiziki Q. Fexner (1801-1887) Veberin eksperimental
məlumatlarından çıxış edərək duyğunun intensivliyinin qıcığın
qüvvəsindən asılılığını aşağıdakı düsturla ifadə etmişdir.
S= KLql+C
Burada S- duyğunun intensivliyi, / -qıcığın qüwəsi, K və C -
sabitliyi göstərir.
Əsas psixofiziki qanun adlanan bu Veber-Fexner qanununa
görə, duyğunun intensivliyi qıcıqlandırıcının qüvvəsinin
loqarifminə mütənasibdir. Başqa sözlə, qıcığın qüvvəsi hən-
45
dəsi silsilə ilə artdıqda, duyğunun intensivliyi ədədi silsilə ilə
artır.
1
Adaptasiya. Adaptasiya və ya alışma, qıcıqlandırıcının tə-
sirindən asılı olaraq, hiss üzvlərinin həssaslığının dəyişməsindən
ibarətdir.
2
1.
Adaptasiya qıcıqlandıcının fasiləsiz olaraq təsiri prosesində
duyğunun tamamilə yox olması kimi özünü göstərir. Məsələn,
dərinin üzərində dayanan yüngül yükün təsiri az vaxtdan sonra
duyulmur. Xoşagəlməz qoxu, müəyyən müddət keçdikdən sonra
hiss olunmur.
2.
Güclü qıcıqlandırıcının təsiri nəticəsində duyğuların küt-
ləşməsi baş verir. Məsələn, əlimizi soyuq suya saldıqda duyğunun
intensivliyi zəifləyir. Qaranlıq otaqdan gur işıqlı otağa çıxdıqda və
ya əksinə olduqda əvvəlcə heç nə görmürük. Sonra gözümüz
şəraitə alışır, əşyaları seçməyə başlayırıq.
3.
Zəif qıcıqlandırıcının təsiri altında həssaslığın artması da
adaptasiya adlanır. Bu cür adaptasiyanı pozitiv adaptasiya
adlandırırlar. Məsələn, qaranlıqda qalarkən gözün həssaslığı artır.
Eşitmə adatasiyasının analoji forması sakitliyə alışmaqdan
ibarətdir.
Adaptasiya hadisəsi analizatorların mərkəzi şöbələrində gedən
proseslərlə izah olunur. Uzunmuddətli qıcıqlanma zamanı baş
beyin qabığında həssaslığın zəifləməsinə daxili ləngimə səbəb
olur. Ləngimənin inkişafı, digər ocaqlarda güclü oyanma yaradır,
bu da yeni şəraitdə həssaslığın artmasına səbəb olur.
Adaptasiya bir sıra duyğularda-görmə, iy, toxunma və tem-
peraturda qüvvətli, bəzilərində isə-eşitmə və ağrı duyğularında zəif
olur. Tədqiqatlar əsasında müəyyən edilmişdir ki, işıqlı otaqdan
qaranlıq otağa keçərkən və orada bir saat qaldıqdan sonra görmə
analizatorunun həssaslığı 200 min dəfə artır.
Qeyd etmək lazımdır ki, tək resoptorun adaptasiya səviyyəsi
deyil, duyğuların intensivliyi başqa qıcıqlandırıcılardan da
1
Ümumipsixologiva. Prof. A. V.Petrovskinin red. ilə. Bakı.
"Maarif' 1982, s. 254.
2
Yenə orada. s. 254-256.
46
Dostları ilə paylaş: |