ki, cisim və hadisələr hər iki halda hiss üzvlərinə təsir edir, hər
iki halda real gerçəkliyin subyektiv surətidir.
Göründüyü kimi bunlar mexanizm etibarilə bir-birinə ta-
mamilə yaxındır. Belə ki, istər duyğu, istərsə də qavrayış pro-
sesində analizatorun (duyğunun əmələ gəlməsi üçün zəruri olan
anatomik-fizioloji cihazın) fəaliyyət halına gəlməsi zəruridir.
Əks təqdirdə nə xarici, nə də daxili aləmdən gələn qıcıqlayıcılar
əks etdirilə bilməz.
Məlumdur ki, filogenezdə analizator ancaq uyğunlaşdığı
xassəni əks etdiir. Duyğunun bu xüsusiyyəti elmdə mono-
modallıq adlanır və onu qavrayışdan fərqləndirir. Analizatorun
strukturuna nəzər salsaq görərik ki, o, reseptor, afferent və
efferent sinirlər olmaqla üç hissədən ibarətdir. Bu hissələr vahid
bir tam kimi işləyir. Onun normal fəaliyyəti duyğu ilə qav-
rayışın əmələ gəlməsi üçün mühüm şərtdir.
Duyğularla müqayisədə qavrayış surətləri bir neçə anali-
zatorun iştirakı ilə baş verdiyinə görə nolimodallı olur. Yəni
qavrayış prosesində müxtəlif analizatorlar arasında yaranan
əlaqələr durur. Duyğularda cismin müəyyən keyfiyyətləri əks
olunur. Qavrayış sayəsində isə əşyalar tam şəkildə əks olunur,
çünki duyğularda əks olunan ayrı-ayrı keyfiyyətlərin hamısı
burada qavrayış surətlərinin tərkibinə daxil olur. Əgər qı-
cıqlandırıcıların kəmiyyət və keyfiyyət tərkibinə nəzər salsaq,
görərik ki, duyğularda onların hər ikisi qıcıqlayıcının intensivliy-
ini əks etdirir. Əksinə qavrayış surətləri intensivlik xassəsinə
malik olmur. Məsələn, ağrı orqanizmin müəyyən hisəssi ilə bağlı
olur. Qavrayışda isə belə məhdudluq olmur. Duyğu surətlərinin
yaranmasında emosionallıq üstün rol oynayır, qavrayışda isə
əksinə, əşya hissi deyil, cismin surəti şəklində yaranır.
Deyilənləri yekunlaşdıraraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki,
qavrayış ətraf aləm haqqında duyğularla müqayisədə daha
mükəmməl və dolğun məlumat verir.
Qavrayış prosesində, nitq, hafazə, təfəkkür və s. idrak
prosesləri iştirak etdiyinə görə o daha mürəkkəb idrak pro-
sesidir. Burada insanın keçmiş təcrübəsi də iştirak edir. Odur
41
ki, əgər qavrama üçün şərait dəyişərsə belə, qavrayışın tamlığı və
sabitliyi itmir. Məsələn, cisim uzaqlaşır, onun təsviri gözümüzdə
kiçilir, lakin biz həmin cismi malik olduğu böyüklükdə qavrayırıq.
Belə sabitlik əsasında biz cisimləri müxtəlif cür qavrayırıq. Bunun
da çox böyük idrak əhəmiyyəti vardır. Biz qeyd etdik ki,
qavrayışda insanların keçmiş təcrübəsi də iştirak edir ki, bu da
onun mə'nalı olmasına təsir edir.
Yəni insanın keçmiş həyatı təcrübəsi, biliyi hər hansı hadisə
haqqında nəticə çıxarmağa kömək edir. Bütün bünlarla yanaşı
qavrayış prosesində insanın dünyagörüşü, maraq, meyli emosional
vəziyyəti də mühüm rol oynayır. Çünki eyni vaxtda insana
müxtəlif cisim və hadisələr təsir edir. İnsan onların hamısını
qavraya bilməz. Onlardan yalnız ən əhəmiyyətli hesab ediləni
ayırd edilir və qavranılır.
Appersepsiya. Appersepsiya (latınca ar ad+perseptiq qavrayış
deməkdir) - qavrayışın insanın keçmiş təcrübəsindən, psixi
fəaliyyətinin ümumi məzmunundan və fərdi xüsusiyyətlərindən
asılı olmasına deyilir.
Aparılan tədqiqatlar sayəsində müəyyən edilmişdir ki, qav-
rayış təkcə qıcıqlandırıcılardan deyil, qavrayan subyektin özündən
də asılıdır. İnsan şəxsiyyətinin xüsusiyyəti, onun qavranılan
obyektə münasibəti arzu və hissləri, maraq və tələbatları
qavrayışda özünü göstərir. Ona görə də eyni cisim təbii olaraq
müxtəlif adamlar tərəfindən müxtəlif cür qavranıla və yada salına
bilər.
Qavrayış subyektin keçmiş təcrübəsindən də asılıdır. Yəni
insanın təcrübəsi nə qədər zəngin olarsa, biliyi nə qədər çox olarsa,
onun qavrayşı da bir o qədər zəngin olar. Fəaliyyətin motivi,
məqsədi, qavrayışın insan qarşısında duran məzmun və məqsədi ilə
təyin olunur. Məsələn, konsert zamanı, müğənninin səsi ön plana
çıxır və qavrayışın obyektinə çevrilir, yerdə qalanlar isə qavrayışın
fonu olur.
Qavrayış prosesində emosiyalar da iştirak edir və bu zaman
qavrayışın məzmunu dəyişə bilir. Emosional reaksi-
42
yaların qavrayış prosesində mühüm rol oynaması bir sıra ek-
sperimentlərlə də təsdiq olunmuşdur.
1
Beləliklə, insanın keçmiş təcrübəsi, emosional vəziyyəti
göstərir ki, qavrayış idarə edilməsi mümkün olan fəal bir pro-
sesdir.
Duyğuların təsnifatı və həsaslığın növləri.
Adaptasiya. Sensibilizasiya. Sinesteziya.
Duyğular təsir edən qıcıqlandırıcıların müvafiq reseptorlara
təsiri nəticəsində baş verdiyinə görə onları təsir etdiyi reseptorlara
əsasən təsnif edirlər. inikasın xarakterinə və reseptorların
yerləşdiyi yerə görə duyğular üç qrupa bölünür:
1)
reseptorları bədənin səthində yerləşən və xarici mühitin
cisim və hadisələrinin xassələrini əks etdirən eksteroseptiv
duyğular;
2)
reseptorları daxili üzvlərdə, həmçinin bədənin toxuma-
larında yerləşən və daxili üzvlərin vəziyyətini əks etdirən inte-
roseptiv duyğular;
3)
reseptorları oynaq və əzələlərdə yerləşən, bədənimizin
hərəkəti və vəziyyəti haqqında məlumat verən proprioreseptiv
duyğular.
Eksteroseptorları iki qrupa bölmək olar: kontakt və distant
reseptorlar. Kontakt reseptorlarda qıcıqlanma onlara təsir edən
obyektlərlə bilavasitə təmas zamanı baş verir. Lamisə (dəri) və
dadbilmə reseptorları bu cür reseptorlardır. Distant reseptorlar
bizdən uzaqda olan obyektlərə qıcıqlanma reaksiyası verir; distant
reseptorlara görmə, eşitmə və iybilmə daxildir.
Qeyd olunan duyğuları, müasir elmi araşdırmalar nöqteyi
nəzərindən xarici (eksteroseptorlar) və daxili (interoseptorlar)
növlərə bölünməsini düzgün hesab etmək olmaz. Çünki
1
Ümumipsixologiva. Prof. A. V.Petrovskinin red. ilə. Bakı.
"Maarif' 1982. s. 266-263.
43
Dostları ilə paylaş: |