DəDƏ qorqud a r a ş d ı r m a L a r ı
Yüklə 1,74 Mb.
|
197
baxmayaraq semantik cəhətdən əlaqəyə girə bilmədiyi üçün birləşmə əmələ gətirə bilmir. Eləcə də aralarında semantik cəhət- dən bağlılıq olan ana layla, vətən sevgi, sən atan tipli sözlər də müvafiq qrammatik forma ilə əlaqələnmədiyindən birləşmə şək- lində formalaşmır. Sintaktik əlaqələr. Məlumdur ki, sözlər cümlədə ya tabesizlik, ya da tabelilik əlaqəsi ilə bir-birinə bağlanır. Şagirdlər bilməlidir- lər ki, tabesizlik əlaqəsi ilə bağlanan sözlər bərabərhüquqlu, tabelilik əlaqəsində isə bir söz əlaqədə olduğu başqa sözdən asılı olur, onu aydınlaşdırır. Müasir Azərbaycan dilində tabelilik əlaqəsinin üç növü vardır: uzlaşma, idarə və yanaşma. Uzlaşma əlaqəsinin nitq inkişafı nöqteyi-nəzərindən mühüm praktik əhəmiyyəti vardır. Aparılan müşahidələr əsasında məlum olmuşdur ki, şagirdlər uzlaşma əlaqəsi ilə bağlı aşağıdakı tipli səhvlərə daha çox yol verirlər: Mən bu gün atamla məktəbə getdik. Uşaqlar meydançada top oynayır. Camaat bu qərara etiraz etdilər. Belə nöqsanların qarşısını almaq üçün morfologiyanın tədrisi zamanı (isim və feli keçərkən) elementar şəkildə də olsa iş aparıl- malı, sintaksisin tədrisinə hazırlıq görülməlidir. Uzlaşma əlaqəsi ilə bağlı aşağıdakıları şagirdlərə öyrətmək vacibdir: Mübtəda insana aid olduqda xəbər onunla uzlaşır. Ancaq bə- zən bu qanun pozulur; məsələn, şagirdlər oxuyurlar (uzlaşır) . Uşaqlar top oynayır (uzlaşmır) . Şagirdlərə başa salmaq lazımdır ki, əgər söz topluluq bildirən məfhumu ifadə edirsə, xəbər tək halda işlənir ( uşaqlar top oyna- yır cümləsində olduğu kimi). Yox əgər söz ümumi məfhumu ifa- də edirsə, yəni qrupa daxil olan əşyaları ayrılıqda nəzərə çatdır- mağa xidmət edirsə, xəbər cəm olur (şagirdlər oxuyurlar cümlə- sində olduğu kimi) . Üslubla bağlı məsələlərdən biri də xəbərin heyvana aid müb- tədalarla nadir hallarda uzlaşmasıdır. Bunu da qeyd etmək lazım- dır ki, xəbər canlı əşyalara (insandan başqa) aid mübtədalarla nadir hallarda uzlaşır. 198
Nitq inkişafı, o cümlədən cümlə qurmaq bacarığının inkişaf etdirilməsi baxımından mühüm rolu olan mövzulardan biri də idarə əlaqəsidir. Mövzunun tədrisi zamanı nitq inkişafı ilə bağlı aşağıdakı işlər görülə bilər: 1.
Fellərin və qoşmaların üslub xüsusiyyətlərinə, sinonimliyi- nə, onların hallara olan münasibətinə dair çalışmalar. 2.
3.
Qoşmalarla idarəyə aid çalışmalar. Tabelilik əlaqəsinin bir növü olan yanaşma əlaqəsi vasitəsilə şagirdlər cümlədə sözlərin sırasını, onların mənaca bir-birinə bağ- landığını öyrənirlər. Tabelilik əlaqələrini və o cümlədən yanaşma əlaqəsini yaxşı mənimsəyən şagird cümləni sintaqmlara bölmək- də, mübtəda və xəbər zonasını müəyyənləşdirməkdə, beləliklə də ifadəli oxuda az çətinlik çəkir. Müəllim yanaşma əlaqəsini keçərkən nitq inkişafı və o cümlə- dən cümlə qurmaq vərdişlərinin inkişafı ilə əlaqədar aşağıdakı çalışmalar üzərində dayanmalıdır: 1.
Birləşmənin əsas ( ikinci tərəf) tərəfinə tabe söz artırmaqla birləşmə əmələ gətirmək; 2.
əlaqəsi ilə düzələn birləşmələr əmələ gətirmək və onları cümlədə işlətmək; 3. Həmin birləşmələr əsasında cümlələr yaratmaq; 4. Cümlələr vasitəsilə rabitəli mətn tərtib edərək müəyyən ha- disəni təsvir edən inşa yazdırmaq. Nitq inkişafı və o cümlədən fikrin sinonim cümlələrlə ifadə olunması baxımından feli sifət, feli bağlama və məsdər tərkibləri də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Feli bağlama tərkibinin tədrisi ilə əlaqədar müəllim şagirdlərin nitqini inkişaf etdirmək üçün aşağıdakı tipli çalışmalar apara bilər: 1.
Feli bağlama tərkibli cümlələrlə onlara oxşar mürəkkəb cümlələrin sinonimliyinə aid çalışmalar; 2.
çalışmalar. 199
Feli sifət və məsdər tərkiblərinin tədrisi ilə əlaqədar cümlə qurmaq vərdişlərinin inkişafı üzrə aparılan işlər, əsasən, feli bağlama tərkiblərində olduğu kimi həyata keçirilməlidir. “Cümlə üzvləri” mövzusunun tədrisi də nitq inkişafı və o cümlədən şagirdlərin cümlə qurmaq bacarığını formalaşdırmaq baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Məlumdur ki, qramma- tik cəhətdən formalaşan, müəyyən fikir ifadə edən cümlə tərkib hissələrə – üzvlərə malik olur. Cümlə üzvlərindən bəziləri cümlə- ni quruluş cəhətdən yaratmaqda və bitmiş bir fikri ifadə etməkdə xüsusi əhəmiyyətə malikdirsə, digərləri bunları izah etməyə, aydınlaşdırmağa xidmət edir. Cümlə üzvləri cümlənin təşkilindəki mövqeyinə görə iki yerə bölünür: baş üzvlər, ikinci dərəcəli üzvlər. Baş üzvlər, yəni mübtəda və xəbər cümlənin qurulmasında aparıcıdır, digər üzvlər isə cümlənin genişlənməsinə, orada ifadə olunan fikrin aydınlaşmasına xidmət edir. Hər bir cümlə üzvünün tədrisindən sonra şagirdlərə həmin cümlə üzvünə aid müvafiq materiallardan nümunələr seçmək və onları cümlədə işlətməyi tapşırmaq yolu ilə cümlə qurmaq vərdişlərinin inkişafına nail olmaq olar. Ardıcıllığa əməl edərək əvvəlcə dərslikdəki, sonra müəllimin söylədiyi və şagirdlərdən aldığı, daha sonra isə bədii ədəbiyyatdan seçilmiş nisbətən çətin misallardan istifadə etmək daha yaxşı nəticə verir. Şagirdlərin zehni fəallığını təmin etmək, təfəkkür və nitqlərini inkişaf etdirmək nöqteyi-nəzərindən aşağıdakı tipli çalışmaların xüsusi əhəmiyyəti vardır: 1.
vəzifəsində işlədin. 2.
Mətn içərisində verilmiş mübtədaların ifadə vasitələrini müəyyənləşdirin. 3.
ləşməsini onları əvəz edə biləcək nitq vahidləri ilə ifadə edin və s. “Həmcins üzvlər” müvzusunun tədrisi prosesində isə əsas diqqət eyni söz və şəkilçilərin yersiz təkrarına yönəldilməlidir. Çünki bu cür səhvlərə yol vermək nitqdə ağırlıq yaradır və son nəticədə şagirdlərin cümlə qurmaq vərdişlərinin inkişafına mane
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|