“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 38 Qaraqoç at 1 2 . Deməli, F.Xalıqov Qarağuc deyil, Qaraqoç va- riantını əsas götürür. S.Əlizadənin iki fikrini qarĢılaĢdıraq: ―Bizcə, ―Qarağuc‖ sözü ―qaracıq‖ın metateza nəticəsində də- yiĢmiĢ variantıdır‖; ―Qaracıq atın adı; qara camaatın mindiyi adi at‖. Müəllifin ikinci fikri yerinə düĢmür. Belə ki, -cıq mor- feminin əzizləmə deyil, kiçiltmə çalarını əsas götürərək, Qa- racıq adını yalnız ―qara camaatın mindiyi at‖ kontekstində izah etmək yerinə düĢmür. Fikrimizcə, Qarağuc at adının məhz ―Qaraqoç‖la əlaqələndirilməsi daha inandırıcı görünür. Çünki Qarağuc adı ―Kitab‖dakı digər at adları ilə eyni semantik Ģaxədə birləĢir. Məsələn, ―Keçi baĢlu Keçər ayğır‖ zoonimik modelində ―keçi baĢlu‖ baĢı keçiyə bənzəyən, yaxud ―Toğlı baĢlu Turı ayğır‖ modelində ―Toğlı baĢlu‖ baĢı toğluya bənzə- yən mənasındadır. Qarağuc (Qaraqoç at) adında da baĢı qara qoça bənzəyən mənası real görünür. Bu isə belə bir modeli bərpa etməyə imkan verir: Qara qoç baĢlı at. Buradakı ―baĢlı‖ sözünün ellipsisə uğraması türk dillərində mümkün hadisələr- dəndir. Bu mənada ―Qarağuc‖ adi at deyil, hətta Dədə Qorqu- dun mindiyi ikinci atdan – Toğlı baĢlu Turı ayğırdan da güclü- dür. Bu fikrin düzgünlüyü isə öz təsdiqini ən azı ―qoç toğludan güclüdür‖ tezisində tapır. ―Qoç döyüĢünə qoç dözər‖ atalar sözü, eləcə də qoç sözünün igid, qoçaq kimi mənaları da (Qoç Koroğlu) dediklərimizi arqumentləĢdirir. Qarağuc (Qaraqoç) at adının baĢqa müstəvilərdə təhlili də yuxarıdakı izahlarla üst-üstə düĢür: ―Kitab‖ın müqəddiməsindəki atalar sözlərinin ―boy‖lar- dan doğan məntiqi nəticələr olması qorqudĢünaslıqda xüsusilə vurğulanır. Bu mənada müqəddimədə iĢlənmiĢ Qarağuc, eləcə də Qazlıq at adları ―boy‖lardakı Boz ayğır, Qonur at, Qara ayğır və s. kimi vahidlərin ümumiləĢdirilmiĢ adı kimi çıxıĢ edir. Deməli, Qarağuc adi at deyil, əksinə, daha güclü, daha qüvvətli 2 1 F.Xalıqov. Azərbaycan onomalogiyası. Bakı, 2009, s.215. Язизхан Танрыверди 39 at mənasındadır. Yaxud ―Qarağuca qıymayınca yol alınmaz‖ atalar sözündən sonra verilmiĢ ―Böyük, iti, polad qılıncı çalma- yınca döyüĢ bitməz‖ cümləsinin semantik yükü Qarağucun güc- lü at olduğunu söyləməyə imkan verir. Bu, həmin cümlələrdə inkarda iĢlənmiĢ sözlərin təsdiq variantında daha aydın görünür: Qarağuca qıyınca yol alınar; Böyük, iti, polad qılıncı çalınca döyüĢ bitər. Bununla yanaĢı, ikinci nümunədə qılınc sö- zündən əvvəl iĢlənmiĢ böyük, iti, polad sözləri birinci nümu- nədəki Qarağuc adının da atributları kimi çıxıĢ edir. Qazlıq at. Müqəddimədə (Sarb yürürkən Qazlıq ata na- mərd yigit yenə bilməz, binincə binməsə, yeg!) və ―boy‖larda iĢlənmiĢdir: Qazanın dilində - Qazlıq atın bütün binən Nə yigitsən, adıŋ nədir, degil maŋa! Burla xatunun dilində - Qazlıq atımdan enməyincə. Dirsə xanın xatununun dilində: Yaralanub Qazlıq atımdan enməyincə... Digər tərəfdən, Qazlıq at Qantura- lının (Baba, yelisi qara Qazlıq atuma əyər salayım...), həm də Bəkilin atı kimi təqdim olunur: Yelisi qara Qazlıq atın bütün bindim. Müqayisələr göstərir ki, Qazlıq at ―boy‖larda bir neçə qəhrəmana məxsus at kimi xüsusi olaraq vurğulanır. Deməli, Qazlıq ata olan sevgi, Qazlıq at müqəddəsliyi təkcə müqəddi- mədə yox, həm də ―boy‖larda aydın Ģəkildə ifadə olunmuĢdur. M.Seyidov ―Qazlıq dağı‖ oronimini araĢdırarkən V.V.Bartoldun ―boylardakı Qazlıq dağı Qafqaz dağıdır‖, yaxud Ə.Dəmirçizadənin ―Qafqaz‖ sözü dağ mənasında olan qaf sözü ilə tayfa adı ―qaz‖ (―qas‖) sözlərinin ―qaslar dağı‖ mənasına birləĢməsindən baĢqa bir Ģey deyildir‖ fikirlərini saf-çürük edir, öz mülahizələrini məhz bu cür tədqiqatlar kontekstində təqdim edir: ―Qazlıq dağı – uca, yüksək, yüksəklik dağı demək- dir. ―Qaztağ‖ adlı dağ Yenisey yaxınlığındadır. Bu dağdamı öz adını Qara dəniz sahilində yaĢayan qaz//qas qəbiləsinin adından almıĢdır? Əlbəttə, yox ...Qaztaq və Qazlıq türk dilləri ilə bağ- lıdır. ―Qazlıq dağı‖ ―Qafqaz‖ın tərcüməsi deyildir. Bu dağ adı müstəqil yaranmıĢdır. ―Qafqaz‖ dağının tərkibindəki qaz//qas «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 40 ―uca‖, ―yüksək‖ anlamında olan türkdilli (türk mənĢəli – Ə.T.) sözdür‖ 1 . ―Yelisi qara Qazlıq at‖ zoonimik modelindəki sözlə- rin hamısı türk mənĢəli vahidlərdir: ―yelisi qara‖ qeyri-müəy- yən təyini birləĢmədir, müasir ədəbi dilimizdə qarayallı məna- sındadır, zoonimik modeldə bədii təyin kimi çıxıĢ edir; Qazlıq oronim əsasında yaranmıĢ zoonimdir, at isə zooleksemdir. Boz at. Birinci ―boy‖da müĢahidə olunur: Boz atlu Xızır maŋa gəldi. ―Boz atlu Xızır‖ antroponimik modeli bütövlükdə I növ təyini söz birləĢməsi formasındadır. Xızır adından əvvəl iĢlənmiĢ ―Boz atlu‖ ləqəbi qeyri-müəyyən təyini birləĢməni xa- tırlatsa da, I növ təyini söz birləĢməsi modelindədir. Belə ki, birləĢmənin ikinci tərəfindəki –lı Ģəkilçisi ellipsisə uğrayarsa, birləĢmənin tərəfləri arasında məna əlaqəsi itməz, əksinə, daha aydın görünər: boz atlu – boz at. Digər tərəfdən, bu antroponi- mik modeldə ləqəb kimi çıxıĢ edən ―Boz atlu‖ vahidi məhz zoonim əsasında yaranmıĢdır: Boz at (zoonim) + lı = Boz atlu (ləqəb). ―Kitab‖dakı Boz ayğır və ―Qaçaq Nəbi‖ dastanındakı Boz at zoonimləri bərpa etdiyimiz Boz at adının məntiqi da- vamıdır. Qoŋur at. Oğuz igidi Qazanın atının adıdır: Qoŋur atın mahmuzladı. Qazan və Qoŋur at adlarındakı ilk səslərin (q-q) alliterasiyasını qəhrəman və atı kontekstində nəzərdən keçirmi- Ģik. Burada isə yalnız ―Qonur at‖ zoonimik modelindən bəhs edəcəyik. Ġlk olaraq qeyd edək ki, zoonimik modeldəki hər iki söz türk mənĢəlidir: rəng anlamlı qoŋur (qonur) sözü və at zooleksemi. ġabalıd rəngli, aĢıq-qəhvəyi anlamlı qonur sözünü daha geniĢ müstəvidə təhlil süzgəcindən keçirən F.Xalıqov yazır: ―Kəhər leksik vahidi həm ədəbi dildə, həm də Ģivələrdə qəhvəyi rəngin açıq forması kimi təsəvvür olunur...‖Kitabi- Dədə Qorqud‖ dastanlarında (dastanında – Ə.T.) adı çəkilən 1 M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən. Bakı, 1989, s.409-410. Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|