“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜNDƏRĠCAT Ön söz
- Atla bağlı sözlərin morfoloji xüsusiyyətləri
- Atla bağlı vahidlərin sintaktik xüsusiyyətləri
- Türk-Oğuz cəmiyyətində ata münasibət
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 136 getmələri, eyni zamanda atın gücü, sahibinə sədaqətli olması kimi məsələlər ifadə olunur. At və qəhrəman obrazlarının səciyyəvi cəhətləri əmr cüm- lələri əsasında yaranmıĢ nida cümlələrində daha aydın görünür: Çaparkən ağ-boz atıŋ büdrəməsün! ġahbaz atlarım saŋa binət olsun! ―Kitab‖da atla bağlı söz və birləĢmələrin mübtəda, eyni zamanda xəbər vəzifəsində çıxıĢ etməsi at və qəhrəman obraz- larının vəhdətini, yaxud birinin digərini tamamladığını dəqiq- ləĢdirməyə imkan verir. Atla bağlı sözlərlə ifadə olunmuĢ təyin və zərfliklərdə, obrazlı desək, Ģahbaz atların ayaq səsi eĢidilir. Xitabların tərkibində at adlarının ismi və feli birləĢmələr modelində təzahürünə rast gəlinir: Qoŋur atın ayası! Yelisi qara Qazılıq atına binən yigit, nə yigitsən? Xitab iĢlənmiĢ sintaktik bütövlərdə at və qəhrəman obraz- larının, demək olar ki, bütün cəhətləri görünür. Atla bağlı söz və ifadələrin assosiativliyi ilə yaranmıĢ bu cür zəncirvari bağ- lılıq ―Kitab‖ın böyüklüyünü təmin edən amillərdən biridir. ―Kitab‖ın poetik strukturundakı Qoŋur at, Boz ayğır, Qara ay- ğır kimi at adları, eləcə də atla bağlı digər sözlərin assosiativliyi ilə iĢlənmiĢ vahidlər ixtisar olunarsa, ―Kitab‖dan, ümumiyyətlə, bəhs etmək olmaz. Koroğlu obrazı Dədə Qorqud, Bayındır xan, Qazan xan, Beyrək və baĢqa qəhrəmanların ümumiləĢmiĢ obrazıdırsa, Qırat da Boz ayğır, Qonur at, Qara ayğır kimi atların ümumiləĢmiĢ obrazıdır. Burada Ġ.ġıxlının yaratdığı Cahandar ağa və Qəmər obrazları yada düĢür. Belə ki, Cahandar ağa Bayındır xan, Qa- zan xan, Beyrək, Koroğlu kimi obrazlarla bir sırada dayana bilirsə, ―Qəmər‖ də bütün parametrlərinə görə Qonur at, Boz ayğır, Qara ayğır (―Kitab‖), Qırat, Dürat (―Koroğlu‖ eposu) ki- mi atların ümumiləĢmiĢ obrazı kimi çıxıĢ edir. Язизхан Танрыверди 137 ―Kitab‖dakı mətnlərdən aydın olur ki, cəmiyyətə qovuĢ- maq üçün ilk olaraq at minməyi öyrənmək lazımdır: Heyvanla müsahib olmagıl Gəl, yaxĢı at bin... Atçılıqla bağlı olan binmək, yorğa, uyan, əyər kimi sözlər mətnlərdəki ―qara yumorlarda‖ da məntiqi mərkəz funksiyasın- dadır: Kafəriŋ arxasına əyər saldı, ağzına uyan urdı... Bu fakt da atın türk – Oğuz cəmiyyətindəki əvəzedilməzliyini arqu- mentləĢdirir. Atın oğuldan üstün tutulmasını mətnin semantik tutumu kontekstində müəyyənləĢdirmək mümkündür: Bərü gəlgil, qu- lunım oğul! Atın qardaĢ, yoldaĢ və qəhrəmandan üstün tutul- ması isə mətnlərdə birbaĢa ifadə olunmuĢdur: At diməzəm saŋa, qardaĢ deyərəm, QartaĢımdan yeg!... Sədaqətli dost, yoldaĢ, xilaskar kimi təqdim edilən atın bir sıra səciyyəvi cəhətləri (təhlükəni hiss etməsi, sahibini oyat- ması, sahibini tanıdığı üçün kiĢnəməsi, düĢməndən qorxmadı- ğını oynamağı ilə nümayiĢ etdirməsi və s.) ―Kitab‖da konkret olaraq ifadə olunur. Oğuz igidlərinin ən yaxĢı iĢtirahəti məhz at belindədir. At minməyən, atla ov etməyən Oğuz igidinin yata-yata yanı ağrı- yır... günü xoĢ keçmir. Bir sıra sintaktik bötüvlərdə at kultunun digər kultlarla zəncirvari bağlılığı müĢahidə olunur: at və dağ kultları, at və ağac kultları... ―Kitab‖da at oynadan, at səyirdən, atı dördnala çapan, atı qan-tər içində sürən Oğuz igidlərinin yenilməzliyini əks etdirən poetik lövhələr silsilə təĢkil edir. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 138 SON SÖZ ƏVƏZĠ Ey türk, bulaq suyu kimi təmiz, ana südü kimi müqəddəs olan ―Dədə Qorqud kitabı‖na tez-tez müraciət et! Qopuz səsi, at kiĢnərtisi, dördnala çapılan atların ayaq tappıltısı ruhuna hop- sun! Ġti polad qılınclar, uzun nizələr, üç lələkli qayın oxlar səni daim mübarizəyə səsləsin! ―Göz açaraq gördüyüm, könül verib sevdiyim...Qar üstünə qan dammıĢ tək al yanaqlım!― kimi mis- ralar ruhunu oxĢasın, sevgini, məhəbbətini saflaĢdırsın! Dədə Qorqud müdrikliyi, Bayındır xan uzaqgörənliyi, Qazan xan təpəri daim səninlə olsun! ―Bu dünyanı igidlər ağılla tapmıĢlar‖ ifadəsi yaddaĢına həkk olunsun ki, müdriklik zirvəsinə çatasan! DastanlaĢmıĢ tarixinlə yaĢa ki, böyüklüyünü, zənginliyini unut- mayasan, gələcəyi daha aydın görəsən! Dədə Qorqudun dili ilə desək, ―Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsin!..‖ Язизхан Танрыверди 139 ĠSTĠFADƏ OLUNMUġ ƏDƏBĠYYAT 1. Abdulla B. Salur Qazan. Bakı, 2005. 2. Abdulla B. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖da rəng simvolikası. Bakı, 2004. 3. Abdullayev K. Gizli Dədə Qorqud. Bakı, 1991. 4. Adilov M., PaĢayev A. Azərbaycan onomastikası. Bakı, 1987. 5. Adcı M. Qıpçaq çölünün yovĢanı (tərcümə edəni prof.Tofiq Hacıyev). Bakı, 1997. 6. Allahmanlı M. Qədim türk dastanları hadisə və motiv oxĢarlığında. ―Dədə Qorqud‖. Elmi-ədəbi toplu, I. Bakı, 2006, s.35. 7. Anar. Dədə Qorqud dünyası. Sizsiz. Bakı, 1992. 8. Araslı H. Kitabi-Dədə Qorqud. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi problemləri. Bakı, 1998. 9. Бартольд В.В. Турецкий эпос и Кавказ. «Книга моего Деда Коркута». М.-Л., 1962. 10. BəĢirov K. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər. Bakı, 2009. 11. Buludxan Xəlilov. Türkologiyaya giriĢ. Bakı, 2006. 12. Bünyadov T. Atçılıq. Azərbaycan etnoqrafiyası. Bakı, 2007, s.286. 13. CəmĢidov ġ. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1977. 14. Cəfərov N. Eposdan kitaba. Bakı, 1999. 15. Cəfərov N. Xanım, hey! Bakı, 1999. 16. Cəfərov Q. Azərbaycan dilinin zoonimikası. Azərbay- can dilinin onomastikası. Bakı, 1987, s.158-161. 17. Cəlilov F. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 140 18. Dəmirçizadə Ə. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanlarının dili. Bakı, 1959. 19. Джафарзаде И. Наскальные изобрaжения Кобуста- на. ТИИ АН Азерб.ССР, т.III, Баку, 1958, с.45. 20. Əlibəyzadə E. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1999. 21. Əlizadə R. ―Dədəm Qorqud Kitabı‖nda su kultu. ―Or- taq türk keçmiĢindən ortaq türk gələcəyinə‖. IV Uluslararası folklor konfransının materialları. Bakı, 2006, s.307. 22. Əlizadə S. Nüsxə fərqləri və Ģərhlər. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988. 23. Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. DDA, Bakı, 1990. 24. Əsgər Ə., Qıpçaq M. Türk savaĢ sənəti. Bakı, 1996. 25. Gökyay O.ġ. Dedem Korkudun kitabı. Ġstanbul, 2000. 26. Hacıyev A. ―Dədə Qorqud kitabı‖: oxunuĢlar, açımlar. Bakı, 2007. 27. Hacıyev T. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976. 28. Hacıyev T. Qıpçaq çölü haqqında elmi ballada. M.Ad- cı. Qıpçaq çölünün yovĢanı. Bakı, 1997. 29. Hümbətova R. Folklor yaradıcılığında onomastik vahidlərin poetik xüsusiyyətləri. Bakı, 2009. 30. Xalıqov F. Azərbaycan onomalogiyası. Bakı, 2009. 31. Xudiyev N.Azərbaycan ədəbi dilinin təĢəkkülü. Bakı, 2002. 32. KaĢğari M. ―Divanü lüğat-it-türk‖, I cild, Bakı, 2006. 33. Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı, 2003. 34. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988. 36. Qazı Bürhanəddin. ―Divan‖, Bakı, 1988, s.7. 37. Qurbanov A. Azərbaycan onomalogiyasının əsasları. II cild, Bakı, 2004. 38. Mahmudova Q. Türk dillərinin frazeologiyası. Qıpçaq qrupu türk dillərinin frazeologiyası. II cild, Bakı, 2009. 39. Məmmədli F. SeçilmiĢ əsərləri, III cild, Bakı, 2004. Язизхан Танрыверди 141 40. Məmmədli H. Dünyanı düĢündürən ―Dədə Qorqud‖. Bakı, 1999. 41. Məmmədli H. Dədəm Qorqud gəzən yerdi bu yerlər. Bakı, 1999. 42, Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990. 43. Muxtar Kazımoğlu. ―Dədə Qorqud kitabı‖nda dəli obrazı. ―Dədə Qorqud‖, N 3, Bakı, 2004. 44. Ögəl B. Türk mifolojisi. Ankara, 1989. 45. Plutarx. Ġsgəndər Zülqərneyn. Bakı, 1993. 46. Ramazan Qafarlı. Mif və nağıl. Bakı, 1999. 47. Rüstəm Kamal. Arxaik ritual semantikası. ―Bamsı Beyrək boyunda‖ metonimik-metaforik süjet yaradıcılığı. ―Qo- bustan‖, N 4. Bakı, 2005, s.32-37. 48. Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünər- kən. Bakı, 1989. 49. Seyidov Y. Azərbaycan dilində söz birləĢmələri. Bakı, 1966. 50. Seyfəddin Rzasoy. Oğuz mifinin paradiqmaları. Bakı, 2004. 51. ġıxlı Ġsmayıl. ―Dəli Kür‖. Bakı, 1982. 52. Təhmasib M.H. Azərbaycan xalq dastanları. Bakı, 1972. 53. Təkləli M. At türkün qanadıdır (―Orlov atları‖nın sirri). Azərbaycan Atatürk Mərkəzi. Bülleten, 1 (33), Bakı, 2010. 54. Tanrıverdi Əzizxan. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖da Ģəxs adları. Bakı, 1999. 55. Tanrıverdi Əzizxan. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ və qərb ləhcəsi. Bakı, 2002. 56. Tanrıverdi Əzizxan. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖un obrazlı dili. Bakı, 2006. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 142 57. Tanrıverdi Əzizxan. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖un söz dünyası. Bakı, 2007. 58. Tanrıverdi Əzizxan. Azərbaycan dilinin tarixi qram- matikası. Bakı, 2010. 59. Verdiyeva Z., Adilov M., Ağayeva F. Azərbaycan dilinin semasiologiyası. Bakı, 1979. 60. Vəliyev K. Dastan poetikası. Bakı, 1984. 61. Vəliyev K. Elin yaddaĢi, dilin yaddaĢı. Bakı, 1988. 62. Zeynalov F., Əlizadə S. Tükənməz xəzinə. ―Kitabi- Dədə Qorqud‖. Bakı, 1988, s.17. Язизхан Танрыверди 143 MÜNDƏRĠCAT Ön söz (Ramazan Qafarlı) ......................................................... 3 ―Dədə Qorqud kitabı”nda at kultu tarixi-linqvistik müstəvidə ................................................................................ 17 Atla bağlı sözlərin fonetik xüsusiyyətləri ............................. 18 Zoonimik modellərdə - at adlarında alliterasiya ............. 19 Atla bağlı sözlərin leksik xüsusiyyətləri ............................... 21 At sözü atlar sözləri və digər ifadələrdə məntiqi mərkəz funksiyasında ........................................................... 22 Atla bağlı sözlər leksik-semantik müstəvidə .................. 25 At adları........................................................................... 25 At adları qəhrəmanların antroponimik modellərində ...... 56 At sözü qəhrəmanların bədii təyinlərində ....................... 57 Atla bağlı sözlərin morfoloji xüsusiyyətləri ......................... 58 Atla bağlı isimlər .................................................................... 58 Kəmiyyət kateqoriyası .................................................... 58 Hal kateqoriyası .............................................................. 59 Mənsubiyyət kateqoriyası ............................................... 61 Atla bağlı sifətlər ..................................................................... 64 Atla bağlı fellər ........................................................................ 65 Hərəkət felləri ................................................................. 66 Hal—vəziyyət ifadə edən fellər ...................................... 67 At və qəhrəmanı xatırladan hərəkət felləri ...................... 68 Atla bağlı fellərin quruluĢu ............................................. 68 Atla bağlı fellər növ kateqoriyası müstəvisində .............. 69 Təsirlik və təsirsizlik kateqoriyası .................................. 70 Ġnkarlıq kateqoriyası ....................................................... 70 Felin təsriflənən formaları ............................................... 74 Felin təsriflənməyən formaları ........................................ 77 Atla bağlı sözlər və köməkçi nitq hissələri .................... 77 «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 144 Atla bağlı vahidlərin sintaktik xüsusiyyətləri ...................... 79 Atla bağlı sözlər ismi birləĢmələr müstəvisində ............. 79 Atla bağlı sözlər feli birləĢmələr müstəvisində ............... 83 Atla bağlı vahidlər məqsəd və intonasiyaya görə cümlənin növləri müstəvisində ....................................... 86 Nəqli cümlə .................................................................... 87 Sual cümləsi .................................................................... 88 Əmr cümləsi .................................................................... 89 Nida cümləsi ................................................................... 89 Atla bağlı söz və birləĢmələr cümlə üzvləri müstəvisində.................................................................... 90 Mübtəda .......................................................................... 90 Xəbər ............................................................................... 91 Tamamlıq ........................................................................ 92 Təyin ............................................................................... 93 Zərflik.............................................................................. 93 Atla bağlı söz və birləĢmələr xitab müstəvisində............ 94 Türk-Oğuz cəmiyyətində ata münasibət .............................. 99 At oğuldur ..................................................................... 104 At qardaĢdır ................................................................... 106 At sədaqətli dostdur, yoldaĢdır, xilaskardır .................. 111 At qəhrəmandan üstündür ............................................. 116 At, qopuz və yay Oğuz cəmiyyəti müstəvisində ........... 117 At belində ov ................................................................ 120 At kultu digər kultlar müstəvisində ............................... 122 Minərsəm, tabutum olsun! ............................................ 124 At belində döyüĢ ........................................................... 127 Nəticə ..................................................................................... 132 Sön sözəvəzi .......................................................................... 137 Ġstifadə olunmuĢ ədəbiyyat .................................................. 138 Язизхан Танрыверди 145 ЯЗИЗХАН TANRIVERДИ “DЯДЯ-QORQUD KИTABI”NDA AT KULTU AMEA Folklor İnstitutu Elmi şurasının qərarı ilə nəşr olunur Bakı – 2012 «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 146 Filologiya elmləri doktoru, professor Əzizxan Vəli oğlu Tanrıverdinin 18 kitabı, 160-dan artıq məqaləsi çap olunmuĢdur. Əsas əsərlərindən: ―Türk mənĢəli Azərbaycan antroponimləri‖ (1996), ―Kita- bi-Dədə Qorqud‖da Ģəxs adları‖ (1999), ―XVI əsr qıpçaq (polo- ves) dilinin qrammatikası‖ (2000), ―Kitabi-Dədə Qorqud və qərb ləhcəsi‖ (2002), ―Kitabi-Dədə Qorqud‖un obrazlı dili‖ (2006), ―Kitabi-Dədə Qorqud‖un söz dünyası‖ (2007) ―Dədə- Qorqud kitabı‖nın dil möcüzəsi‖ (2008), ―Dilimiz, mənəviyya- tımız‖ (2008), ―Qədim türk mənbələrində yaĢayan Ģəxs adları‖ (2009), ―Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası‖ (2010). Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|