“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- At belində ov
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 120 Bu misrallardakı ―ayğır‖ sözünün müxtəlif mənalar ifadə etməsi ilk dəfə olaraq A.Hacıyev tərəfindən müəyyənləĢdiril- miĢdir: ―...bütün araĢdırıcılar bu sözləri eyni anlamda ―erkək cins at‖ mənasında dərk etmiĢlər. Bizcə, birinci mənada ayğır sözü ―erkək təkə‖, ―erkək dağ keçisi‖ mənasında iĢlənmiĢ- dir...Yakut və çuvaĢ dillərində buğa və erkək marala məhz ―ay- ğır‖ deyilməsi bu ilkin məna ilə əlaqədardır. M.KaĢğari lüğə- tində ―ayğırak‖ ―erkək keyik‖, ―dağ keçisi, təkəsi‖ mənalarında Ģərh olunmuĢdur. Digər baxımdan, abidənin dilində yayın məhz erkək təkə buynuzundan düzəldilməsinə iĢarə edilməsi ehti- malımızın doğruluğuna dəlalət edir: Avcına sığmayan əlüklü oğlu (oxlı – Ə.T.) Ərdil təkə buynuzundan qatı yaylı. Deməli, yuxarıdakı misallarda indiyə qədər düĢünüldüyü kimi ―ayğır‖ sözü eyni mənada deyil, müxtəlif mənalarda, daha dəqiq desək, birinci məqamda ―erkək dağ keçisi, təkə‖, ikinci məqamda isə müasir anlamda – ―erkək at‖ mənasında iĢlənmiĢ- dir ki, bu da fikrin dəqiq, aydın ifadəsinə zəmin yaradır‖ 1 2 . Burada bir cəhəti də qeyd edər ki, atın qopuz və yayla dəyiĢ- dirilməsi ―Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu‖nda müĢahidə olunur. Bu cür dəyiĢmələr isə bütövlükdə həmin ―boy‖un po- etik strukturunu əhatə edir: ―...Dünyaya metaforik məna ver- məyə çalıĢan sehrli nağıl süjeti üçün simulyativ situasiyalar, davranıĢ aktları xüsusilə vacibdir. ―Öz arvadının toyunda ―Bey- rək imitator kimi çıxıĢ edir. O, qiyafətini dəyiĢir və toya ozan kimi gəlir‖ 2 1 . Yeri gəlmiĢkən, ― Beyrəyin boyu‖nda özünü baĢ- qa adam kimi təqdim etmə, geyimini, qiyafəsini dəyiĢmə bir 1 2 A.Hacıyev. ―Dədə Qorqud kitabı: oxunuĢlar, açımlar. Bakı, 2007, s.137-138. 2 1 Rüstəm Kamal. Arxaik ritual semantikası ―Bamsı Beyrək boyunda‖ metonimik-metaforik süjet yaradıcılığında. Qobustan, N 4, Bakı, 2005, s.35. Язизхан Танрыверди 121 silsilə təĢkil edir, həm də biri digəri ilə zəncirvari olaraq bağ- lanır. Bu tip metonimik detalların bəzilərinə diqqət yetirək: Beyrək özünün kim olduğunu tacirlərdən gizlədir:... Bay- börəniŋ oğlı oldığın biləmədilər; Banıçiçək özünü dayə kimi aparır: ... Əmma mən Banıçi- çəgiŋ dadısıyam; Boğazca Fatma qaftanını dəyiĢərək gəlin statusunda çıxıĢ edir: Qızıŋ qaftanını geydi:... Ərə varan qız mənəm, oynayayım – dedi; Qısırca yengə özünü ərə gedən qız – Banıçiçək kimi təq- dim edir: ―Mərə, dəli ozan, ərə varan qız mənəm!- dedi: Oyna- mağa baĢladı. At belində ov ―Kitab‖da atla ov etmə səhnələrinə bir neçə boyda təsadüf olunur. Bəzi epizodlara diqqət yetirək: Qazan bəg əlin əkinə çaldı, qas-qas güldi. Aydır: ―A bəg- lər. Uruz xub söylədi, Ģəkər yedi. Siz yegüŋiz – içüŋiz, söhbə- tiŋüz tağıtmaŋuz. Mən bu oğlanı alayım, ava gedəyin. yedi gün- lik azuğla çıqayın. Ox atduğım yerləri, qılıc çalub baĢ kəsdügim yerləri göstərəyim. Kafər sərhəddinə cızığlara, Ağlağana, Gög- cə tağa aluban çıqayın. Soŋra oğlana gərək olur, a bəglər!‖ – dedi. Qoŋur atın çəkdirdi, bütün bindi... Bu sintaktik bütövün semantik yükünü ―Kitab‖dakı digər mətnlər kontekstində dəqiqləĢdirmək mümkündür. Bu istiqa- mətdə araĢdırma aparan N.Cəfərov yazır: ―...burada əsl məqsəd ova getmək, yeyib-içmək deyil, Qazan istəyir ki, oğlu Uruzu qazi kimi yetiĢdirsin, kafirlə döyüĢməyə, onu istənilən vaxt məğlub etməyə hazırlasın. ―Həqiqətən, bu öyrətmə, hazırlama «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 122 prosesi ―Kitab‖da bütün aydınlığı, dəqiqliyi ilə öz əksini tapmıĢdır...‖ 1 Xatun aydır: ―Yigidim, bəg yigidim! PadĢahlar təŋrinin kölgəsidir. PadĢahına asi olanıŋ iĢi rast gəlməz. Arı köŋüldə pas olsa, Ģərab açar. Sən gedəli, xanım, arqurı yatan Ala tağlaruŋ avlanmamıĢdır. Ava bingil, köŋlüŋ, açılsun!‖ – dedi. Yuxarıdakı nümunədən fərqli olaraq, burada at belində ov etmə istirahət, ruhun qidası hesab olunur. Amma həmin sintak- tik bütövün sonrakı hissələrindən məlum olur ki, ov uğursuz alınır, istirahət pozulur: ...Bəkil at cilovsın yeŋimədi, bilə uçdı. Sağ oylığı qayaya toqındı, sındı ... Heç Ģübhəsiz ki, bu səhnə real bir hadisənin təsviridir. Amma onun mifoloji aləmlə bağlı- lığını da inkar etmək olmaz. Yeri gəlmiĢkən, bu istiqamətdə kifayət qədər araĢdırma aparılmıĢdır. Məsələn, M.Seyidov həmin hadisənin mifoloji köklərini müəyyənləĢdirərkən Bəkilin yaralanmasını reallaĢmıĢ Bəkilə verilən cəza hesab edir: ―... Bəkil indi hətta yaralı keyikin arxasınca at salır, onu özünü uca yerdən atmağa məcbur edir. Deyəsən, elə buna görə də dağ və meĢə kultları, tanrı və ilahəsi onu cəzalandırır və Bəkil ―sol oyluğu‖nu sındırır. Bizcə, bu hadisə ov heyvanlarının himayə- çilərinin yersiz, ehtiyac olmadan ov edən, reallaĢmıĢ Bəkilə verdikləri cəzadır 2 . Qeyd etdiyimiz kimi, Oğuz igidlərinin ən yaxĢı istirahəti məhz at belindədir: At minməyən, atla ov etməyən Oğuz igidinin yata-yata yanı ağrıyır, dura-dura beli quruyur, günü xoĢ keçmir: Ünim aŋlaŋ, bəglər, sözüm dinləŋ, bəglər! Yata-yata yanımız ağrıdı. Tura-tura belümiz qurudı. ...Oğuz igidi bu cür tənbəllik və ya passivliklə barıĢmır: Yüriyəlim, a bəglər! Av avlıyalım, quĢ 1 N.Cəfərov. Eposdan kitaba. Bakı, 1999, s..97 2 M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən. Bakı, 1989, s.244. Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|