“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 132 rübən soruĢdılar, ağ-boz atlar binübən yortuĢdılar, bəg babası yanına iriĢdilər; Oğuz xanımları düĢmənə qarĢı məhz at belində vuruĢmaq- da israrlıdırlar: Azğun dinlü kafərə bən varayım, Yaralanub Qazlıq atımdan enməyincə Yeŋümlə alca qanım silməyincə, Qol-bud olup yer üstinə düĢməyincə, Yalŋuz oğul yollarından dönmiyəyim... Язизхан Танрыверди 133 NƏTĠCƏ ―Kitab‖dakı at adlarında – zoonimik modellərdə allitera- siya müĢahidə olunur: Keçi baĢlu Keçər ayğır (k – k), Toğlı baĢlu Turı ayğır (t – t). Qəhrəman və at adlarında ilk səslərin alliterasiyası mətnin poetik çəkisini qüvvətləndirən vasitələrdən biridir: Qazan – Qoŋur at (q – q), Beyrək – Boz ayğır (b – b)... Atçılıqla bağlı olan sözlərin bir qismi müasir ədəbi dili- mizdə fonetik dəyiĢikliyə uğramıĢ vəziyyətdədir: əyər – yəhər, cilav – cilov, uyan – yüyən, ilqı – ilxı...; Bu cür fonetik dəyiĢik- liyə uğrama at adlarını da əhatə edir: Qoŋur-Qonur, TəpəlqaĢ- ğa-TəbəlqaĢqa... At iĢləməsə, ər ögünməz, Əriŋ ağzın yeynisin at bilür, At ayağı külük, ozan dili çevik olur kimi atalar sözləri və məsəl- lərdə ―at‖ sözü məntiqi mərkəz funksiyasında çıxıĢ edir; Bu cür atalar sözləri M.KaĢğarinin ―Divan‖ındakı ―Yund əti yıpar‖ (At əti müĢk kimi qoxar), ―Oğuznamə‖dəki ―At binənindir, qılıc quĢanandır‖ kimi deyimlərlə bir sırada durur. ―Kitab‖da Keçi baĢlu Keçər ayğır güclü, Toğlı baĢlu Turu ayğır isə nisbətən zəif at kimi təqdim olunur. ―Koroğlu‖ epo- sunda da Qırat güclü, Dürat nisbətən zəif atdır. Keçi baĢlu Ke- çər ayğır və Toğlı baĢlu Turı ayğır Dədə Qorquda Bayındır xa- nın tövləsindən verilibsə, Qırat və Dürat da Həsən xanın ilxısın- dandır. Deməli, hər iki eposda atların sahibi əslində xanlardır (Bayındır xan və Həsən xan). Bu cür detallar həmin adları eyni semantik yuvada birləĢdirir: Keçər ayğır = Qırat; Turı ayğır = Dürat. Yaxud keçər (keçmək) = qır(qırmaq), turu-tur(maq) + uğ = turuğ = turu//dür. Atçılıqla bağlı olan tuĢağ (cidar) və qusqun (quĢqun – atın quyruğu altından keçirilən qayıĢ) sözləri ―Kitab‖da yalnız məcazi mənada iĢlənmiĢdir. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 134 QorqudĢünaslıqda ―Qarağuc‖ at adı daha çox ―qara ca- maatın, hamının mindiyi və minə biləcəyi at‖ mənasında izah olunmuĢdur. Mətnin semantik yükü isə həmin adın ―Qara qoç baĢlı at‖ modelinin (bu, Keçi baĢlu Keçər ayğır modeli ilə eyni sırada durur) ellipsisə uğramıĢ forması olduğunu göstərir. At adı və Ģəxs adının eyni söz əsasında yaranmasına rast gəlinir: Qoŋur at – Qoŋur qoca. Yaxud eyni söz epitet kimi həm at, həm də qəhrəmanla bağlı iĢlədilmiĢdir: ġahbaz at, Ģahbaz yigit. Bu, Oğuz cəmiyyətində at və insan münasibətlərinin ya- xınlıq dərəcəsini Ģərtləndirən detallardandır. Beyrəklə bağlı antroponimik modellərdə sifət düzəldən – lı 4 Ģəkilçisinə iki formada təsadüf olunur: -lıq, -lu: Boz ayğırlıq, Boz ayğırlu. Bu fakt xüsusi əhəmiyyət daĢıyır. Birincisi, ―Ki- tab‖ın üzünün daha qədim əlyazmadan köçürülməsini təsdiqlə- yən faktlardan biri kimi görünür. Ġkincisi, ―Kitab‖ın dilində - lıq//-lı morfeminin müvazi iĢlənməsi, daha doğrusu, tam dife- rensiasiyaya uğramamıĢ vəziyyətdə olduğu təsdiqlənir. At adlarının mənası, mənĢəyi, qəhrəman adları ilə bağlılıq dərəcəsi təkcə ―Kitab‖ın poetik strukturu yox, ümumtürk tarixi və etnoqrafiyası baxımından dəyərlidir. Qəhrəmanların bədii təyinləri daxilində at sözünün iĢlən- məsi bir sistem təĢkil edir: Qazan xan – Qaragöz atıŋ belinə yatan Qazan! Qara Budaq – atı bəhri hotazlı, Alp Ərən – Ayğır- gözlü suyından at yüzdürən, ġirĢəmsəddin – Ağ-boz atıŋ yalısı üzərində qar turduran... Bu cür bədii təyinlər ümumtürk mədə- niyyətinin zənginlik göstəricisi, atributu kimi çıxıĢ edir. At və ayğır sözləri adlıq, qeyri-müəyyən yiyəlik və qeyri- müəyyən təsirlik hallarda intensiv Ģəkildə, həm də daha çox təhkiyəçi dilində iĢlənmiĢdir. Həmin sözlər yalnız yerlik halda iĢlənməmiĢdir ki, bu da uyğun sintaktik mühitin olmaması ilə bağlıdır. Atla bağlı isimlərin I, II və III Ģəxslərin cəmi üzrə mənsu- biyyət Ģəkilçiləri qəbul etməsinə rast gəlinmir. Bu da bilavasitə Язизхан Танрыверди 135 situasiya ilə bağlıdır. Belə ki, həmin Ģəkilçilər Orxon-Yenisey abidələri, eləcə də M.KaĢğarinin ―Divan‖ının dili baxımından səciyyəvidir. Atla bağlı sözlərin, xüsusən də at zoolekseminin yalnız III Ģəxsin təki üzrə xəbərlik Ģəkilçisi qəbul etməsi müĢahidə olunur: atdır, atındır, atıŋmıdır... Atla bağlı sözlər sırasında bədəvi, yügrək, yaxĢı və s. kimi sifətlər üstün mövqedə görünür. At və qəhrəmanı xatırladan hərəkət fellərinin əksəriyyəti feli xəbər funksiyasında çıxıĢ edir ki, bu da at və qəhrəman obrazları barədə daha dolğun təəssürat yaradır. Oğuzların Ģad və kədərli anlarının ilkin konturlarını həm də ―kiĢnəmək‖ sözü kontekstində dəqiqləĢdirmək mümkündür. Atla bağlı sözlərin felin əmr və xəbər Ģəkillərində iĢlən- məsinə daha çox rast gəlinir. Bu sistemdə Ģühudi keçmiĢ za- manda iĢlənmiĢ sözlərin üstün mövqedə göründüyünü də qeyd etmək lazımdır. Belə ki, mindi, yetdi, yetdim tipli fellər ―Ki- tab‖ın poetik strukturunda xüsusi rola malikdir. Atla bağlı sözlərin köməkçi nitq hissələri ilə iĢlənməsinə az təsadüf olunur: -ca ədatı (alaca at), -mı ədatı (atıŋmıdır), -la bağlayıcısı (qulanla sığın – keyikə...). Atla bağlı sözlərin I, II və III növ təyini söz birləĢmələri, eləcə də təyini söz birləĢmələrinə daxil olmayan ismi birləĢmə- lər kontekstində öyrənilməsi bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirir. Məsələn, qalib gələcək atın kimə - hansı qəhrəmana məxsus olması məhz III növ təyini söz birləĢmələri müstəvisində də- qiqləĢdirilir: mənim atım, sənin atın, onun atı. Əgər səniŋ atıŋ mənim atımı keçərsə, onuŋ atını dəxi keçər. ―Ad-fel‖, eləcə də ―fel-fel‖ tipli birləĢmələrdə atla bağlı sözlərin intensivliyinə təsadüf olunur: at yemiyən, ayğırları gö- ricək; görüb-oğradıqda, yaralanub-enməyincə... Xəbəri atlandı, mindi, kiĢnədi felləri ilə ifadə olunmuĢ nəqli cümlələrdə Oğuz igidlərinin döyüĢə hazırlaĢmaları, ova Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|