erlarni, 999 yili esa Buxoroni ishgol etib, Somoniylar xukmronligiga barxam
berdilar.
Koraxoniylar (X asrning 90-yillarida Sharkiy Turkiston, ettisuv va
Tyan`shanning janubiy kismida tashkil topgan feodal davlatga asos solgan sulola)
996-999 yillari Nasr ibn Ali (1012-yili vafot etgan) boshchiligida butun
Movarounnaxrni egalladi. Fakat Somoniylar lashkarboshisi Abu Ibroxim Ismoil
(Muntasir) 1001 yilgacha Karoxoniylar bilan kurashdi, lekin ulardan ustun kelolmadi.
Nasr ibn Alidan keyin Movarounnaxrni Iligxon Ali takin(1034 yilning kuzida
vafot etgan) idora kildi. 1025 yili Koshgar xoni Kodirxon (Tamgochxon) bilan
Maxmud Gaznaviy (998-1030-yy.) birgalikda Movarounnaxr ustiga yurish
boshladilar. Ali takin Buxoro va Samarkandni koldirib cho`lga chekinishga majbur
bo`ldi. Ittifokchilar Movarounnaxrda o`zlarining xarbiy-siyosiy mavkelarini
mustaxkamlay olmadilar va uni tashlab chikishga majbur bo`ldilar.
1032 yili Xorazm xukmdori Oltintosh (1017-1032 yy.) xam urinib ko`rdi, lekin
uning barcha xarakatlari zoe ketdi. Tarixiy manbalar, masalan Abulfazl Bayxakiy
bergan ma`lumotlarga karaganda, Ali takindan keyin taxminan 1040 yilga kadar
uning o`gillari xukmronlik kildilar. Ulardan keyin 1060 yilgacha Abu Isxok Ibroxim
ibn Nasr xukm yuritgan. U Koraxoniylar poytaxtini O`zganddan (Fargona
vodiysidan) Samarkandga ko`chirib olib keldi. Uning vafotidan keyin o`gillari
o`rtasida taxt uchun kurash boshlandi. Bu kurashda Abu Isxok Ibroxim ibn Nasrning
Shams ul-mulk Nasr ismli o`gli golib chikdi.
Shams ul-mulk Nasr davrida (1068-1080-yy.) Koraxoniylar va Saljukiylar
o`rtasida Termiz va Balx uchun kurash kuchaydi. Buning ustiga Tomgochxon Kodir
Yusuf va uning o`gillari unga karshi kurash boshladilar va Sirdaryoning shimoliy
soxilidagi erlarni xamda Fargonani undan tortib oldilar.
Abu Isxok Ibroxim ibn Nasr va uning avlodi bilan musulmon ruxoniylari
o`rtasidagi ziddiyatlar Shams ul-mulkning taxt vorislari Xidir va Axmad (1081-1089
yy.) davrida benixoyat kuchaydi. Saljukiy Malikshox I 1089 yili Movarounnaxrga
ko`shin tortib, Buxoro va Samarkandni zabt etdi. Lekin Saljukiylar tez orada sulx
tuzib, Movarounnaxrdan chikib ketishga majbur bo`ldilar. Sulton Sanjar davrida
(1118-1157 yy.), 1130 yildan boshlab, Koraxoniylar unga tobe bo`lib koldilar.
Mamlakatda siyosiy tarkoklik kuchaydi – viloyat va o`lkalarning ko`pchiligi
mustakillik e`lon kildi. Ana shunday mustakil viloyatlardan biri Buxoro bo`lib, bu
erda xokimiyat Sadrlar (Burxoniylar) deb ataluvchi ruxoniylar sulolasi (1130-1207
yy.) ko`liga o`tdi.
Koraxoniylar inkirozga yuz tutgan va Movarounnaxr tarkoklik iskanjasiga
tushib kolgan paytda uning shimoliy-sharkiy va garbiy tarafida ikki yirik xarbiy
siyosiy kuch paydo bo`ldi. Bulardan biri koraxitoylar bo`lib (etnik tarkibi
aniklanmagan), ba`zi ma`lumotlarga ko`ra, ularning asli tungus, ayrim olimlarning
fikricha mo`gul edi. Ular XII asr boshlarida dastlab Chuguchak, keyinchalik
Bolosogun shaxri bilan birga butun ettisuv voxasini ishgol kildilar. Koraxitoylarning
oliy xukmdori shurxon deb atalgan. Yana bir yirik xarbiy siyosiy kuch Xorazmda
shakllandi. Ilgari Saljukiylarga tobe bo`lgan Xorazm 1127 yili mkstakillikka erishdi.
XII asrning 30-yillari boshlaridan koraxitoylarning Movarounnaxrga
talonchilik xurujlari boshlandi. Ular Shosh va Fargona bilan kifoyalanib kolmay,
Zarafshon xamda Kashkadaryo voxalariga xam kirib bordilar. Koraxitoylar 1138 yili
Samarkand xoni Koraxoniy Maxmudxonni (1132-1141) tor-mor keltirdilar va katta
o`lpon olib ettisuvga kaytib ketdilar. 1141 yili ular Samarkandga yakin Katavon
degan joyda Maxmudxon va Sulton Sanjarning birlashgan kuchlarini tor-mor keltirib,
Samarkand, so`ngra Buxoroni egalladilar. Lekin ular ettisuvdan Movarounnaxrga
ko`chib o`tmadilar, balki xar yili o`lpon olib turish bilan kifoyalandilar.
Xorazmning mustakillikka erishuvi Xorazmshox Otsiz (1127-1156 yy.) nomi
bilan boglik. U kiska vakt ichida Sirdaryoning kuyi okimida joylashgan Jand shaxrini
va Mingkishlokni egalladi. Suton Sanjar Xorazmni yana bo`ysundirishga xarakat
kildi, lekin bunga erisha olmadi. El Asrlon (1156-1172-yy.) va Sulton Takash (1172-
1200
yy.)
vaktida
Xorazmshoxlar
davlati
birmuncha
mustaxkamlandi.
Xorazmshoxlar 1156-1192- yillar orasida Xind daryosidan Irokkacha bo`lgan erlarni
bo`ysundirishga muvaffak bo`ldilar. Xorazmshox Muxamad (1200-1220-yy.) davlati
xududini juda kengaytirdi. 1206 va 1212 yillari Buxoro va Samarkandni bosib oldi,
1210 yili esa ettisuvda Gurxon ko`shinlariga kakshatkich zarba berdi va bu bilan
koraxitoylarning Movarounnaxrga bo`lgan da`volariga chek ko`ydi. Ammo bu ulkan
davlat markazlashgan va mustaxkam emas edi. Shuning uchun xam u mo`gullarning
kuchli zarbasiga dosh berolmadi.
Koraxoniylar davrida davlat tepasida xon (manbalarda Tomgochxon) turgan va
u rasman oliy xukmdor xisoblangan, aslida esa nomigagina shunday bo`lib, ijtimoiy-
siyosiy xayotda ulus xokimlarining, manbalarda ular iligxon atalgan, tutgan mavkei
kuchli bo`lgan. Ulardan ayrimlari mustakil siyosat yuritganlar. Fargona (markazi
O`zgand)
xamda
Movarounnaxr
(markazi
Samarkand)
iligxonlari
shular
jumlasidandir. Koraxoniylar davdat tuzulmasi xakida ma`lumot kam. Lekin vazir,
soxib barid, mustavfiy atalmish lavozimlarning mavjud bo`lishiga karaganda, ular
davrida xam Somoniylar davlati idoralari saklangan ko`rinadi.
XI asrdan boshlab O`zbekistonda erga egalik kilishning yangi shakli – ikto`,
toju taxt oldida ko`rsatgan xizmatlari uchun shaxzoda va xonzodalar, amir va
mansabdorlarga in`om tarikasida beriladigan er-suv, tarakkiy eta boshladi.
Koraxitoylar bosib olingan erlardan o`lpon yigib olish (xar bir xonadondan bir
dinor mikdorida) bilan kifoyalandilar.
Mexnatkash xalkning axvoli ogir edi. U ikki tomonlama, maxalliy yirik er
egalari va xorijlik boskinchilar zulmi ostida koldi, muntazam ravishda xiroj xamda
boshka solik va jarimalar to`lab turishga, davlat, xon va yirik er egalarining shaxsiy
kurilishlarida tekinga ishlab berishga majbur edilar.
Bu davrda chet el boskinchilariga karshi xalk ko`zgolonlari xam bo`ldi.
Masalan, 1206 yili Buxoroda va 1212 yili Samarkandda bo`lib o`tgan kosiblar
ko`zgolonlari shular jumlasidandir.
Xukukiy xujjatlar va yozishmalar
O`zbekistonning kadimgi va o`rta asrlar tarixini o`rganishda ilmiy tekshirish
institutlarining kutubxonalarida, davlat tarix arxivida, o`lkashunoslik muzeylarida
saklanayotgan rasmiy xujjat va yozishmalarning axamiyati benixoya kattadir. Lekin
ularni topish, o`rganish va o`z o`rnida foydalanish o`ta kiyin bo`lib, tadkikotchidan
chukur bilim, maxsus malaka, kunt va sabot-matonat talab kilinadi.
Xukukiy xujjatlarni xam, jamiyatda katta nufuzga ega bo`lgan shaxslar
o`rtasida olib borilgan yozishmalarni xam yuir erdan, anikrogi bir yoki ikki asar
ichidan, bir muzey, arxiv va fondidan topib bo`dmaydi. Ularni barcha muzey, arxiv
Dostları ilə paylaş: |