1
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
A.S.SADIQOV, İ.B.XƏLİLOV
EKOLOGİYA VƏ ƏTRAF MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİ
Dərs vəsaiti
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr
JSfe 510. 07.06. 2004-cü il.
2
BAKI-2004
Müəlliflər: texniki elmlər namizədi, dosent Sadıqov Ağa Səhliyalı oğlu,
coğrafiya elmləri namizədi Xəlilov İlqar Bəylər oğlu.
Elmi redaktor: biologiya elmləri doktoru, professor R.L.Sultanov
Rəyçilər: texniki elmlər doktoru, professor T.Ə.Səmədov biologiya elmləri
namizədi, Y.B.İsmayılov coğrafiya elmləri namizədi F.B.Eminov
Dərs vəsaitində ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi problemləri,
onlarla əlaqədar olan qanunvericilik aktlarının xülasəsi, ətraf mühitin
iqtisadiyyatı və ətraf mühitə vurulan ziyanın hesablanması yolları
verilmişdir.
Dərs vəsaiti ali məktəblərin bakalavr pilləsinin toləbələri üçüh
yazılmışdır. Dərs vəsaitindən ətraf mühitin mühafizosi ilə məşğul olan
mütəxəssislor də istifadə edə bilərlər.
3
GİRİŞ
Bəşəriyyət yarandığı gündən hal-hazıradək onu əhatə edən mühitdən
öz mənafeyi üçün istifadə etmək məqsədilə ona hər cür təsir etməkdən
çəkinməmişdir. Bu vəziyyət elmi-tərəqqi əsri olan müasir dövrdə daha
kəskin xarakter almışdır. İnsanlar və təbiət üçün təhlükə yaradan müxtəlif
təhlükəli maddələrin ətraf mühitə daxil olaraq orada toplanması davam
etməkdədir. Ətraf mühitin çirkləndirilməsinin- günü-gündən artması yeni
texnologiyaların yaranması, yeni kimyəvi elementlərin istehsalı, istehsal
sahələrində ekoloji nəzarətin zəif olması, kimyəvi maddələrin beynəlxalq
miqyasda satışınm aparılması və s. ilə sıx əlaqədardır.
Müasir insan bu halların onun yaşayış tərzinə mənfi təsirini geniş
mənada hiss edərək özünün məsuliyyətini etiraf edir, hər hansı bir problemin
təbii qanunauyğunluq çərçivəsində həyata keçirilməsini əsas götürür. Hər
hansı bir yeni təklif tətbiq edilməzdən əwəl o ekoloji-sosial-iqtisadi
baxıımdan kompleks şəkildə yoxlanılıb qiymətləndirilməlidir. Bunlarla
əlaqədar olaraq müxtəlif elmi fənlərin ekologiyalaşması kimi yeni elmi
istiqamət formalaşmaqdadır.
Dünya miqyasında, keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq görkəmli
alimlərin əsərlərində mövcud ekoloji vəziyyət, ekoloji krizis, ekoloji
təhlükəsizlik və s. mövzuları ətraflı tədqiq olunmaqdadır.
Ekoloji amillər nəzərə alınmaqla yeni texnikanın kompleks
qiymətləndirilməsi texniki tərəqqi qarşısında qoyulan tələbləri qabaqcadan
müəyyən edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, çoxpilləli texnoloji prosesə malik olan
istehsalat sahələrində külli miqdarda məhsul itkisi baş verir. Tullantı adlanan
həmin məhsul bu və ya digər mühəndisi-texniki tədbirin tətbiqi ilə täm
4
istifadə olunmalıdır. Bu məqsədlə istehsalatın müxtəlif sahələrində qapalı
texnoloji dövrənin yaradılması günün ən aktual tələblərindən biridir.
Təqdım olunmuş bu dərs vəsaitində göstərilən məsələlərlə əlaqədar
olan ekoloji anlayış, respublikada ekoloji vəziyyət, ətraf mühiti çirkləndirən
mənbələr, onlara qarşı mübarizə usulları, onların zərərsizləşdirilməsi, bu
tədbirlərin həyata keçırılməsi üçün müəssisəyə dəyən ziyanın hesablama
metodları və ekolojı vəziyyətin dövlət tənzimlənməsi məsələləri ətrafiı
verilmişdir.
I FƏSİL. EKOLOGİYA VƏ ONUN İNKİŞAF TARİXİ
1.1. Ekologiyanın predmeti və vəzifələri
Ekologiya canlı orqanizmlərin mövcudluq şəraitini, onları ohatə edən
mühitlə qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərini öyrənən elmdir. Yunan dilindən
ekologiya elminin tərcüməsi «oy-kos» - ev, daxma, «loqos» - elm
deməkdir>Bu səbəbdəndə bəzən ekologiyanı canlıların məskun sahələri ilə
əlaqələrini öyrənən elm kimi təqdim edirlər. Bu fikir onunla öz doğrulu-
ğunu göstərir ki, ətraf aləmi (məskun sahələrini) canlı orqanizmlərdən ayrı
tədqiq etmək düzgün deyil. Bunlar hər ikisi birgə - tam fəaliyyətin ayrılmaz
elementləridir. Ekologiyanı təkcə mühitin orqanizmə təsirini öyrənən elm
kimi vermək səhv fikirdir.
Ekologiya təbiət fənləri olan kimya, fizika, riyaziyyat, geologiya,
coğrafiya, torpaqşünaslıq elmləri ilə sıx əlaqədə biologiya elminin bir hissəsi
kimi öz inkişafını tapmışdır.
Ekologiyanm predmeti orqanizmlər ilə mühit arasında əlaqənin birliyi
və ya strukturundan ibarətdir. Ekologiyanm əsas tədqiqat obyekti ekoloji
sistemdir. Bundan başqa ekologiya ay-rı-ayrı orqanizmlərin növlərinin,
5
onların populyasiyalarının və ümumilikdə biosferin öyrənilməsi ilə də
məşğul olur.
Biologiya elminə daxil olan ekologiyanın əsas bölməsi Ümumi
ekologiyadır. 'Ümumi ekologiyanm struktur sxemi aşağıdakı kimi təqdim
edilə bilər (Şəkil 1.1.).
Ümumi ekologiya — ekosistemin biotik və abiotik kompo-
nentlərinin qarşılıqlı təsirlərinin qanunauyğunluqlarını və prinsiplərini
öyrənən elmdir. Burada əsasən strukturların formalaşma qanunları,
ekosistemin funksiyaları və inkişafı öyrənilir. Bu qlobal və tətbiqi
ekologiyanın nəzəri əsası hesab olunur. Ümumi ekologiyanın nəzəri əsasları
biotik birliklər, qida zənciri, maddələrin dövranı və ekosistemdə enerji,
populyasiya ekologiyası konsepsiyasını təşkil edir.
Şəkil 1.1.
Ümumi ekologiyanm struktur sxemi.
Qlobal ekologiya — bioloji növ olan insanın, onu əhatə edən mühitlə
qarşılıqlı münasibətlərinin tənzimlənməsinə, eyni zamanda dövlətlərarası
əməkdaşlığın yaradılmasına yönəldilmişdir. Bu əməkdaşlıq təkcə ətraf
mühitin mühafizəsini yox, eyni zamanda sosial-iqtisadi sahələridə əhatə edir.
Dostları ilə paylaş: |