6
Tətbiqi ekologiya — dövlət səviyyəsində təsərrüfat fəaliyyətinin əsas
elementi sayılır və təsərrüfat sahələrinin ekoloji təhlükəsizliyinin təminatını
tələb edir.
Xüsusi ekologiya — ayrı-ayrı növlərə, taksonlara, bioqeo-senozlara
ümumi ekologiya qanunlarının tətbiqini öyrənən elmdir.
Təbiətin mühafizəsi — canlı orqanizmlərin məskun olduğu mühitin
və təbii sərvətlərin texnogen, aqrogen və digər antropogen təsirdən
mühafızəsi üçün fəaliyyət nəzərdə tutulur.
Ətraf təbii mühit — bu litosfer, hidrosfer, atmosfer, biosfer və
yerətrafı kosmik fəza da daxil olmaqla insanların və digər canlı
orqanizmlərin məskun və fəaliyyət sahəsidir.
Təbiət dedikdə insanların təsirinə məruz qalmayan və ya cüzi
ıniqdarda məruz qalan təbii bir kompleks başa düşülür.
Ətraf təbii mühiti xarakterizə edən göstəricilərin məcmuu ümumi
keyliyyətini göstərir. Ətraf mühitin keyfiyyəti canlı aləmin mövcudluğu və
yaşayışına təsir edən əsas amildir.
'l'ətbiqi ekologiyada ətraf mühit dedikdə insanı əhatə edən atmosfer
havası, su və torpaq başa düşülür. Təbii mühitin vəziyyətinə nəzarət əsasən
insanların və bütün canlıların səmərəli yaşayışının təmin olunması üçün
aparılan analiz və tədqiqatlar nəticəsində standartlar hazırlamaq və onların
göstəricilərinə əməl etməkdən ibarətdir.
Beləliklə ətraf təbii mühitin mühafızəsi dedikdə təbii sərvətlərdən
səmərəli istifadəyə, təbii mühitin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilən
dövlət və ictimaiyyət tərəfindən təşkil olunmuş bir sistem başa düşülür.
«Təbiətin mühafizəsi» daima öz aktuallığını saxlayır. Bütün dünya bu
termini işlədir. Beynəlxalq Təbiəti və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi
İttifaqının (BTSMİ) təlimatında qeyd olunur ki, "Təbiətin və təbii sərvətlərin
7
mühafızəsi dedikdə insanların yaşadığı və təbii sərvətlərin yarandığı üzvü
aləmin (təbii mühitin) mühafızəsi nəzərdə tutulur».
Bundan başqa vaxt faktoru baxımından ekologiyanın tarixi və
evalyusiya hissələrinə ayırırlar.
Son zamanlar ekologiyada insanlar və onlarm ətraf mühitlə qarşılıqlı
əlaqəsi problemi geniş müzakirə olunur. Bu elmi-texniki tərəqqinin ətraf
mühitdə yaratdığı neqativ hallarla əlaqədardır.
Beləliklə müasir ekologiya biologiya fənni daxilində məh-
dudlaşmayaraq insan və ətraf mühit arasında yaranmış mürəkkəb
problemlərin həllinə yönəlmiş fənlər arası bir elmə çevrilmişdir. Bu
problemlərin aktuallığı və çoxşaxəliliyi bir çox təbiət, texniki və humanitar
elmlərin
«ekologiyalaşmasına»
gətirib
çıxarmışdır.
Bunlara
misal
«mühəndisi ekologiya», «geo-ekologiya», «riyazi ekologiya», «kənd
təsərrüfatı ekologiyası», «kosmos ekologiyası» və s. göstənnək olar. Müasir
ekologiya siyasət, iqtisadiyyat, hüquq, psixologiya və pedaqogika ilə sıx
əlaqədə olaraq insanlarda yeni məzmunda ekoloji təfəkkürün yaranmasına
və onlarda təbiətə qarşı olan münasibətin dəyişməsinə səbəb olmuşdur.
Deyilənləri nəzərə alaraq ekologiya qarşısında duran aşağıdakı nəzəri
və tətbiqi məsələləri göstərmək olar:
— ekoloji sistemlərin dayanaqlığı üzrə ümumi nəzəriyyənin
işlənməsi;
— mühitə alışmanm mexanizminin öyrənilməsi;
— bioloji müxtəlifiiyin və onun mühafızə mexanizminin öyrənilməsi;
— biosferdə gedən proseslərin tədqiqi;
— insanların təsiri ilə ətraf mühitdə yaranan neqativ dəyişiklərin
proqnozlaşdırılması və qiymətləndirilməsi;
— ətraf mühitin keyfıyyətinin yaxşılaşdırılması;
8
— təbii resurslardan səmərəli istifadə;
— ekoloji qeyrisəmərəli mühitlərdə təhlükəsizliyin təmini üçün
mühəndisi, iqtisadi, təşkilati-hüquqi və sosial məsələlərin həllinin
optimallaşdırılması.
Ekologiyanın strateji məsələsi təbiət və cəmiyyət arasında olan nəzəri
qarşılıqlı fəaliyyətin inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Bu zaman insan və
cəmiyyət biosferin birgə ayrılmaz hissəsi hesab edilməlidir.
1.2. Ekologiyamn inkişaf tarixi
Canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə münasibəti və onların qarşılıqlı
fəaliyyətinin öyrənilməsi tarixi uzaq keçmişə gedib çıxır. Hələ bizim eradan
əvvəl Aristotel (384-322) və onun tələbəsi Teofast (371-280), Böyük Pliniya
(23-79) məskun yerinin orqanizmlərin həyatına olan təsiri məsələsi ilə
məşğul olmuşlar.
Ümumiyyətlə ekologiya elminin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölmək
olar.
Birinci mərhələ ekologiyanın bir elm kimi yaranması və təşəkkül
tapması (XIX əsrin 60-cı illərinə qədər) adlandırılır. Bu dövrə qədər canlı
orqanizmlərin məskun mühiti ilə qarşılıqlı əlaqələri üzrə mövcud olan
göstəricilər toplanmış və elmi cəhətdən ümumiləşdirilmişdir.
XVII-XVIII əsrlərdə A.Remyar (1734), A.Tamble (1744) və s.
bioloqların əsərlərində ekoloji məlumatlar verilmişdir. Rus alimlərindən
İ.İ.Lepexina, A.F.Middendorf, S.P.Kraşennikov, Fransız alimi İ.Büffon,
Alman alimi Q.Yeger öz tədqiqatlarında ekoloji problemlərə toxunmuşlar.
Bu dövrdə İ.B.Lamark (1744-1829) və T.Maltus (1766-1834) ilk dəfə
olaraq insanların təbiətə neqativ təsiri üzrə bəşəriyyəti xəbərdar etmişlər.
İkinci mərhələ ekologiyanın sərbəst elm kimi formalaşması
adlandırılır (XIX əsrin 60-cı illərindən sonrakı dövr). Bu dövrün
9
başlanğıcında rus alimləri K.F.Rulye (1814-1858), N.A.Seversov (1827-
1885), V.V.Dokuçayev (1846-1903) öz əsərlərində bir neçə ekoloji prinsip
və anlayışlar vermişlər. Bu prinsip və anlayışlar öz məna və qiymətini hal-
hazırda da itirməmişlər. Bu heç də təsadüfi deyil ki, Amerika ekoloqu
Y.Odum (1975), V.V.Dokucayevi ekologiya elminin yäradıcılarından biri
hesab etmişdir.
Canlı və bitki aləminin sistemli qeydiyyatı ilə müxtəlif naturalist
alimlər məşğul olmuşdur. Bu baxımdan Ç.Darvinin «Növlərin mənşəyi»
(1859) əsərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Ç.Darvin bu əsərində
orqanizmlərin qarşılıqlı münasibətlərinə xüsusi yer vermiş və bunu «yaşayış
uğrunda mübarizə» adlandırmışdır.
Alman bioloqu E.Hekkel (1834-1919) ilk dəfə olaraq biologiyanm
çox vacib və sərbəst bir sahəsi olmasmı və onun ekologiya adlandırılmasını
göstərmişdir (1866).
Ekologiya sərbəst bir elm kimi öz təşəkkürünü XX yüzilliyin
əvvəlində tapmışdır. Bu dövrdə amerikalı alim Ç.Adams (1913) ilk dəfə
olaraq ekologiya üzrə məlumatları nəşr etdirmişdir. Məşhur Rus alimi
V.İ.Vernadski (1843-1945) geoloji hadisələrdə və onlarm inkişafında canlı
orqanizmlərin və onların həyat fəaliyyətinin məhsullarının böyük rolunu
qeyd etmiş və biosfer anlayışının, onun mövcudluğunun, qanu
nauyğunluğunun möhkəmliyi və inkişafı haqqında elmin banisi olmuşdur.
İngilis alimi A.Tensli (1935) elmə «Ekosistem» terminini gətirmişdir.
Hal-hazırda bu anlayış ekologiyanın müəyyənedici anlayışıdır.
XX əsrin ikinci yarısında ətraf mühitin kəskin çirkləndirilməsi və
insanların təbiətə neqativ təsirinin yüksəlməsi ilə əlaqədar ekologiyaya
xüsusi bir tələbat yaranmışdır.
Dostları ilə paylaş: |