Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 27

73 
Adrenalin - böyrəküstü vəzilərin beyin maddəsinin hormonu 
olmaqla,  qan  damarlarının  mənfəzini  daraldır.  Az  dozada  ürəyin, 
beyinin və skelet əzələlərinin damarlarını genişləndirir. 
Noradrenalin – böyrəküstü vəzin beyin maddəsinin hormonu 
və  simpatik  sinir  sisiteminin  mediatorudur.  Təsirinə  görə  adrena-
linə yaxındır. Ancaq qüvvətli və uzun müddətli damar sıxıcı təsi-
rinə malikdir. 
Renin-  böyrəklərdə  əmələ  gəlir,  qana  daxil  olur  və  plazma 
qlobulinini  aktivləşdirir  və  onu  damar  sıxıcı  maddəyə  (hiperten-
zinə) çevirir. 
Aldosteron-  böyrəküstü  vəzilərin  qabıq  maddəsinin  hormo-
nudur.  Mineralokortikoidlər  qrupuna  aiddir.  Bu  hormonun  təsi-
rindən  natrium  ionlarının  reabsorbsiyası  qüvvətlənir.  Na-ionları 
orqanizmdə  toplanır,  damarların  divarına  təsir  göstərərək,  adre-
nalinin  və  noradrenalinin  təsirinə  qan  damarlarının  həssaslığını 
artırır. Nəticədə damarların mənfəzi sıxılır. 
Ikinci  qrupa  aid  olan  yerli  hormonlar  (mеdiаtоrlаr)  -orqan-
larda  əmələ  gəlir  və  ən  əvvəl  həmin  orqanın  damarlarına  təsir 
göstərir. 
Histаmin- tosqun hüceyrələrdə əmələ gəlir. Ağciyərlərdə, də-
ridə,  mədə-bağırsaq  sistemində,  aortanın  divarında  çox  miqdardа 
olur.  Histamini  damar  daxilinə  yeritdikdə  ürəyin,  qaraciyərin, 
bağırsaqların damarları genişlənir və qan təzyiqi aşağı düşür. 
Serotonin-beyinin müxtəlif şöbələrində, tosqun hüceyrələrdə, 
bağırsaqların  selikli  qişasında  və  trombositlərdə  olur.  Az  dozada 
damar genəldici, çox dozada damardaraldıcı təsirə malikdir. 
Asetilxolin- mediatordur. Parasimpatik sinir liflərinin sonun-
da və simpatik sinir sisteminin bəzi postqanqlionar liflərində ifraz 
olunur. Damar genişlədirici təsirə malikdir. 
Bradkinin  –  qanın plazmasında  əmələ  gəlir.  Bəzi  orqanların 
ekstraktından  (şirəsindən)  ən  çox  mədəaltı  vəzdən  və  həmçinin 
sidikdən alınıb. Damar genişləndirən təsirə malikdir. Dərinin, ske-
let əzələlərinin, onurğa beyinin, baş beyinin, ağız suyu vəzilərinin, 
tər vəzilərinin, süd vəzilərinin və tac damarlarını genişləndirir. 

---

74 
Üçüncü  qrupa  maddələr  mübadiləsinin  son  məhsulları 
daxildir. 
Süd  və  piroüzüm  turĢusu-  yerli  damar  genişləndirici  təsirə 
malikdir. 
Adenozin - ürəyin damarlarını genişləndirir. 
Kalium  ionları  -  skelet  əzələlərinin  dəri  və  bağırsaqlarin 
damarlarının  reaksiyasının  həssaslığını  artırır.  Nəticədə  qan 
damarlarının mənfəzi sıxılır. 
Prostaqlandinlər, adenozintrifosfor turĢusu (ATF) və baş-
qa maddələr də  qan damarlarının mənfəzini genişləndirir. Prosta-
qlandinlər  bioloji  aktiv  maddələr  olmaqla  ilk  dəfə  insanın  və 
heyvanların  spermasından  alınıb.  Sonrakı  tədqiqatlar  nəticəsində 
müəyyən  olunub  ki,  prostaqlandinlər  heyvanların  bütün  toxuma-
larında əmələ gəlir və hüceyrələrə yerli təsir göstərir. 
Ümumiyyətlə,  qan  dövranı  sisteminin  sinir  və  humoral 
tənzimi bir-biri ilə sıx əlaqədardır. 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 30. Simpatik sinirin qan damarlarına 
təsiri. (Klod Bernar təcrübəsi). 
IĢ üçün lazımdır: dovşan, narkotik maddə, toxuma aralayan 
alətlər,  fizioloji  məhlul,  işıqlandırıcı,  induksion  cihaz  və  ya 
elektrostimulyator, tənzif, salfet. 
IĢin gediĢi: dovşan stolda təsbit edilərək, narkoz edilir. Dov-
şanın qulağı işıqlandırıcınını qarşısında yerləşdirilərək, damarların 
mənfəzinə diqqət yetirilir. 
Sonra boyun nahiyyəsində dəri kəsilərək bir tərəfdə simpatik 
sinir tapılır, sapla bağlanır və kəsilir. Dovşanın qulağına baxılaraq 
normal  qulaq  ilə  simpatik  siniri  kəsilmiş  (denervasiya  olunmuş) 
qulağın qan damarlarının mənfəzi müqayisə edilir (şəkil 22). 
Simpatik sinirin periferik ucu elektrostimulyator ilə qıcıqlan-
dırılaraq qan damarlarının mənfəzinin dəyişməsi  müşahidə  edilir. 
Nəticə dəftərə yazılır. 

---

75 
 
Şəkil 22. Dоvşаnın bоyun nаhiyyəsində simpаtik sinir kəsildikdən sоnrа 
оnun qulаğındа qаn dаmаrlаrının gеnişlənməsi: 1-nоrmаl qulаğın qаn 
dаmаrlаrı; 2-simpаtik sinir kəsilmiş qulаğın qаn dаmаrlаrı. 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 31.  
Qurbağanın damar sisteminə perfuziya. 
IĢ üçün lazımdır: qurbağa, preparat hazırlamaq üçün alətlər, 
büret,  şüşə  konyul,  ştativ,  rezin  boru,  mantar  lövhə,  sap,  şpris, 
inyeksiya  üçün  iynə,  soyuqqanlılar  üçün  Ringer  məhlulu, 
adrenalin  məhlulu  (1:1000),  histamin  məhlulu  (1:1000),  peano 
pinseti və ya vintli sıxıcı. 
IĢin  gediĢi.  Qurbağanın  üst  çənəsi  kəsilir  və  onurğa  beyni 
pozulur.  Qurbağa  arxası  üstə  mantar  lövhədə  təsbit  edilərək,  döş 
qəfəsi yarılıb ürəyin üzəri açılır. 
Aortanın  şaxəsinin  birinin  altından  sap  keçirilərək  ilgək 
salınır.  Aorta  çəpinə  çərtilir,  ona  ürəkdən  əks  istiqamətə  konyul 
yeridilir və hazırlanmış sapla bağlanır. Konyul Ringer məhlulu ilə 
doldurulur,  sonra  mantar  lövhə  qurbağa  ilə  birlikdə  ştativdə 
bərkidilir. 
Konyul rezin boru ilə (əvvəlcədən rezin boruya sıxıcı salınır) 
içərisində Ringer məhlulu olan büretə birləşdirilir. 

---

76 
Qurbağanın ürəyi təcrid olunur. Büreti konyul ilə birləşdirən 
rezin borudakı sıxıcı açılır. 
Qurbağanın damar sistemindən keçən məhlul ürəyin kəsilmiş 
venalarından  töküləcəkdir.  Venadan  axan  məhlulun  qarın  boşlu-
ğuna  yığılmaması  üçün  qarın  boşluğu  kəsilərək  geniş  açılır. 
Damarlardan  keçən  bütün  məhlul  qurbağanın  arxa  pəncələrindən 
(pəncələrin altına stəkan qoyulur) damcı-damcı axacaqdır. 
Damara məhlulun həmişə eyni təzyiq ilə daxil olmasını təmin 
etmək  üçün  büretə  müntəzəm  məhlul  əlavə  edilməlidir.  Axan 
məhluldan  qan  görünmədikdə,  1  dəqiqə  müddətində  damarlardan 
keçən məhlulun damcılarının miqdarı bir neçə dəfə sayılır. 
Sonra  konyula  birləşdirilən  rezin  boruya  şpris  ilə  0,5  ml 
adrenalin  məhlulu  yeridilir  və  yenə  damarlardan  keçən  məhlulun 
damcılarının  miqdarı  1  dəqiqədə  sayılır.  Damar  sisteminə  daxil 
olan Ringer məhluluna histamin yeridilməklə təcrübə təkrar edilir. 
Nəticə dəftərə qeyd olunur. 
 
 
TƏNƏFFÜS 
 
MÖVZU: XARĠCĠ TƏNƏFFÜS 
 
Orqanizm ilə xarici mühit arasında gedən qazlar mübadiləsinə 
tənəffüs deyilir. Tənəffüs prosesi iki fazadan ibarətdir: 
1. Nəfəsalma fazası 
2. Nəfəsvermə fazası  
Tənəffüs  sisteminin  fiziologiyasından  və  patologiyasından 
bəhs edən elm pulmonologiya adlanır. 
Orqanizmdə fasiləsiz olaraq oksidləşmə prosesi gedir. Bioloji 
reaksiyalar  nəticəsində  oksigen  istifadə  olunur  və  enerji  ayrılır, 
eləcə  də  karbon  qazı  və  digər  məhsullar  əmələ  gəlir.  Oksigenin 
daxil  olması  və  karbon  qazının  xaric  olunması  orqanizmin  tənəf-
füs  funksiyası  ilə  təmin  olunur.  Təkhüceyrəli  orqanizmlərdə 
qazlar  mübadiləsi  bədən  səthi  ilə  həyata  keçirilir.  Tənəffüsün  bu 

---