187
Səlcuqlar tərəfindən ixtira edilmiş memarlıq tərzi onları qane
etdiyindən imperiyanın süqutuna qədər demək olar ki, heç bir
dəyişiklik edilmədi, əsas diqqət onun ayrı-ayrı detallarının daha da
təkmiləşdirilməsinə yönəldildi. Memarlıqdakı mühafizəkarlığa görə
hər hansı bir binanın inşa edildiyi ili onun memarlıq üslubuna görə
təyin etmək çətindir. Əsas fərqlər tikilinin müxtəlif naxışlarında hiss
olunur ki, bu da dövrün təsirindən deyil, coğrafi faktorlardan və
sifarişçinin şəxsi təşəbbüslərindən irəli gəliri.
Səlcuqlar dövrünün qorunub saxlanılan erkən memarlıq nü-
munələrinin daha orijinaları Böyük Səlcuqların yerləşdikləri İran
ərazisindədir.
Səlcuqların Rumelidəki memarlıq üslubu fars-səlcuqların me-
marlıq üslubundan fərqlənir. Dövrümüzə qədər gələn tikililərin ək-
səriyyəti XIII əsrə, bir neçəsi XII əsrə və çox az sayda olanlar XI
əsrə aiddir. Araşdırmalar göstərir ki, XI-XII əsrlərin tikintilərinin
heç də hamısı Səlcuqlar tərəfindən ucaldılmamışdır, onların bəziləri
türk mənşəli və hətta bəzən səlcuqlarla qohum mənşəli olmalarına
baxmayaraq səlcuqlarla düşmənçilik edən kiçik knyazlar və yuxarı
Tarixi camilərdən biri
188
dairələrin nümayəndələri tərəfindən tikilmişdir. Bunlara nümunə
Karput və Malatyanı idarə edən Ortokidlər, Ərzurumda olan Saltuk-
lar, Divriqdə qalan Məngünçlərdən, Qeysəriyyədəki Danişməndlilə-
rin inşa etdirdikləri tikililəri göstərmək olar. Təəccüblü orasıdır ki,
kiçik sülalələr tərəfindən ucaldılan tikililər hakim sülalənin tikililə-
rindən çox az fərqlənir. Əsas fərq istifadə olunmuş bəzəklərin çox-
luğunda və onların növündə özünü göstərir.
Bu tipli məscidlərə nümunə kimi 1135-ci ildə Danişməndlilər
tərəfindən Qeysəriyyədə ucaldılan məscidi, görkəmi dəyişdirilən ca-
mini, eləcə də 1179-cu ildə Saltuklar tərəfindən Ərzurumda inşa
edilən camini göstərmək olar.
Erkən dövlərdəki məs-
cidlər tirlərdən hazırlanmış,
arasındakı boşluqları torpaqla
doldurulan düz damlara malik
olurdular. Yağış və əriyən qar
sularının tökülməsi üçün dam-
da xüsusi oyuqlar açırdılar. İlk
künbəzlərin əksəriyyəti kərpic
dən tikilmiş, üzəri qurğuşun
laylar və ya suvanmış plitə-
lərlə örtülmüşdür. Üçbu caqlı
formada olan künbəzləri içə-
ridən yelkənlər və tromplar
saxlayırdı. Belə konstruksiya ilk dəfə 1076-cı ildə Məşhəd yaxınlı-
ğında Rabidə tətbiq edilmişdi. Bu forma Türkiyə üçbucaqları kimi
tanınır. Türkiyə üçbucaqları adətən cərgə ilə üçbucaqlı kiçik
plitələrlə örtülürdü ki, bu da çox vaxt arı pətəyini xatırladırdı. Tür-
kiyə üçbucaqlarına Azərbaycanda, Kiçik Asiyada, hətta Batumda
rast gəlinir.
İlk vaxtlarda məscidlərdə sütunların sayı az olmuş, sonralar
onların sayı artmağa başlamışdı. Konyada Əlaəddin məscidində 42
sütun, Sivasdakı camidə 90 sütun olmuşdur. Ümumiyyətlə, sütunlar
500 yaşlı caminin qalıqları
189
və tağlar osmanlı üslubu yarananadək səlcuqların memarlıq üslubla-
rını fərqləndirən xarakterik əlamət olaraq qalmışdır.
Səlcuqlar dövründən qalan mavzoleylər-türbələr, kümbəzlər
memarların zövqünü xatırladır. Mavzoleylərin iki tipi mövcud idi:
birincilər İranın şimalında olan itilənmiş qələmə bənzəyən enli və
alçaq slindrik formalı qüllələr formasında, ikinci tipə aid olan
mavzoleylər dairəvi, çoxbucaqlı olurdular. Dördkünc bünövrələr
türk üçbucaqları vasitəsilə birləşdirilirdi. Mavzoleylərin damı ko-
nusvari qülləyə bənzəyirdi. Çox təsadüfi hallarda heykəllərlə bəzə-
dilirdi. Bu tikililərdə böyük ustalıqla hamar hərflərlə yazılmış yazı-
lara da rast gəlinir. Binanın gözəlliyi tikilinin quruluşundan və tikil-
məsindən asılı olurdu.
Türbələr və künbəzlər adətən iki mərtəbəli olurdu. Aşağı
mərtəbə dəfnetmə ibadəti funksiyasını yerinə yetirdiyindən orada
vəfat edən insanın cəsədi olan daşdan hazırlanmış qəbir yerləşirdi.
Daş qəbirlərin üzərində çox vaxt yazı olurdu, bəzən onlar şirələnmiş
keramik plitələrlə işlənirdi. İbadətgahın mehrab və ya qurbangah
yerləşən ikinci mərtəbəyə gedən və üzərində vəfat edənin xatirəsinə
həsr olunmuş yazıların olduğu pilləkənlər çöldən olurdu. İbadət-
gahın tavanı bir qayda olaraq düz günbəz şəklində olurdu. Bu tikili
növlərindən ən gözəli 1146-cı ildə Amasiyada Danişməndlilər süla-
Sultan II Qılınc Arslanın
Konyadakı türbəsi
Səlcuq dövlətinin qurucusu
Toğrul bəyin türbəsi, Rey
190
ləsi tərəfindən xəlifə Qazi üçün tikilmiş türbədir. Tokatda və Van-
dakı tikililər də xüsusi memarlıq üslubuna, Qırşehirdə Malik Qazi
mavzoleyi (1250), Kayseridəki Dönər günbəzi (1276), Amasiyadakı
Turumtaya türbəsi (1279), Niqdedəki Xudavənd-xatun (1370)
türbələri bəzək elementlərinə görə fərqlənir. Bu dörd tikilinin fasadı
möhtəşəm həndəsi ornamentlərlə və bitki mənşəli kəsmə relyeflərlə
bəzədilmişdi. Görünür Səlcuq memarları təkcə tikintidə deyil, həm
də işləmələrdə mahir idilər.
Mədrəsələrin tikintisi maraq doğurur. Onların hamısı düzbu-
caqlı planda olub, əksəriyyəti böyük zal-eyvanlara və at nalına bən-
zər tağların altında yerləşən dəhlizdən ibarətdir. Tağların ikisi eyva-
na girişin üstündə, həmin zaldan nisbətən kiçik eyvana aparan digər
3-cü isə 3 daxil divarın mərkəzində yerləşirdi. Eyvanlardan başqa
qalan yerləri mədrəsələrdə 2-ci mərtəbədə yerləşən otaqlar təşkil
edirdi. Bəzən eyvanlar dama çatacaq qədər hündür olur, bəzən də
onların altında kiçik otaqlar düzəldirdilər. Konyadakı Sırçalı (1242)
və Ərzurumdakı Ciftə (1253) mədrəsəsi 2 mərtəbəli olmuşdur. İq-
Səlcuqlu memarlığı Xərrəqan türbələri, Qəzvin
Dostları ilə paylaş: |