Dərs vəSAİTİ Sumqayıt Dövlət Universitetinin
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ekoloji təhlükəsizlik 136 7.2. Ozon qatının pozulması
- T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov
- Ekoloji təhlükəsizlik
Ekoloji təhlükəsizlik 136 7.2. Ozon qatının pozulması Ozon oksigenin üçatomlu forması olub, atmosferin yuxarı qatlarında Günəşin qısadalğalı ultrabənövşəyi (UB) şüalanmasının təsiri altında yaranır. Yer atmosferində sərbəst oksigen əmələ gəldikdən sonra atmosferin yuxarı qatlarında ozon sintez olunmağa başlamışdır. Kvantının kəmiyyəti ikiatomlu molekuldakı rabitəni qırmağa kifayət edən enerji mənbəyinin təsirindən oksigen ozona çevrilmə qabiliyyətinə malikdir. Bir- birindən ayrılmış belə oksigen atomları olduqca fəaldır və əsas hissəsi yenidən ikiatomlu molekula, az bir hissəsi isə üçatomlu ozon molekuluna çevrilir. Oksigen molekulları kimi ozon molekulları da elektriki neytraldır, yəni elektrik yükü daşımır. Ona görə də, Yerin maqnit sahəsi ozonun atmosferdə paylan- masına təsir göstərmir. Atmosferin kosmik və Günəş şüalarının təsiri altında müxtəlif qazların ionlarının (aeroionların) yarandığı yuxarı qatı ionosfer adlanır ki, bu da praktiki olaraq ozon qatı ilə üst-üstə düşür. Böyük yüksəkliklərdə hava kütləsinin yerdəyişmə sürəti 100m/san.-yə çatdığı üçün maqnit sahəsində hərəkət edən ionlar qarışa bilər. Doğrudur, bu qarışma axında hərəkətdəki qarışma ilə müqayisədə əhəmiyyətsizdir. Yerin maqnit sahə xətlərinin qapandığı qütb zonalarında ionosferin qarışması (pozulması) bizim üçün daha əhəmiyyətlidir. Qütb zonalarında atmosferin yuxarı qatlarında ionlaşmış oksigen də daxil olmaqla ionların sayı nisbətən azdır. Lakin, qütb zonalarında ozonun miqdarının az olmasının əsas səbəbi günəş şüalanmasının intensivliyinin aşağı olmasıdır. Özü-özlüyündə ozon qatının ekranlaşdırıcı rolu qütb zonalarında bir o qədər də əhəmiyyətli deyil. Çünki, üfüq üzərində Günəşin aşağı vəziyyəti səthin intensiv UB-şüalanmasını mümkünsüz edir. Lakin, ozon qatındakı qütb “dəliklərinin” sahəsi atmosferdə ozonun ümumi qatılığının dəyişməsinin etibarlı göstəricisidir. Ozonun atmosferdə miqdarı bir sıra təbii səbəblərdən dəyişir. Dövri dəyişmələr günəş fəallığı tsiklləri ilə bağlıdır. Vulkanik qazların bir çox komponentləri ozonu dağıda bildiyi üçün vulkanik fəallığın artması da ozonun qatılığının azalmasına T.D.Ağayev,Ş.Ə.Əhmədov,T.A. Xəlilov 137 səbəb olur. Stratosferdə hava axınlarının sürətinin həddindən artıq olması ozondağıdıcı maddələri sürətlə böyük sahələrə səpələyir. Bu zaman təkcə ozondağıdıcılar deyil, eyni zamanda ozonun da böyük sahədə paylanması nəticəsində ozonun qatılığının pozulması da geniş sahələrdə baş verir. Lokal (kiçik) “dəliklər” (məsələn, kosmik raket buraxılmasından yaranan lokal “dəlik”) isə nisbətən qısa zaman kəsiyində qapanır. Ancaq, qütb zonalarında hava kütləsi az hərəkətli olduğu üçün, burada ozonun yox olması kompensasiya olunmur və qütb “ozon dəlikləri” olduqca dayanıqlıdır. Məhz, cənub qütbü üzərində “ozon dəliyinin” sahəsinin artması planetin ozon ekranının arzuolunmaz vəziyyətdə olmasına sübut kimi xidmət etmişdir. 1985-ci ildə bir qrup ingilis alimi tərəfindən qütb ozon “dəlik”-lərinin vəziyyətinin uzunillik müşahidələrinin nəticəsini dərc etdikdən və onların böyümə tendensiyasını nümayiş etdirdikdən sonra bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə bu problemin həlli yollarının axtarışı gücləndirildi. Bu müşahidələr nəticəsində aydınlaşdırılmışdır ki, hətta tropik rayonlar üzərində belə, “ozon dəlikləri” yaranır ki, bunlar da Şəkil 7.4. XX əsrin sonlarında atmosferdə ozonun miqdarının dəyişməsi bəzən bir neçə saat ərzində qapanır. O da, müəyyənləşdirilmişdir ki, 1980-ci ildən bu yana atmosferdə ozonun miqdarı aşağı düşür Ekoloji təhlükəsizlik 138 və bu düşmə sürəti təbii dəyişmə sürətindən dəfələrlə böyükdür (Şəkil 7.4.). Ozonun özü - özünə parçalanması və onun müxtəlif atmosfer qarışıqları ilə qarşılıqlı təsir zamanı dağılması daim baş verir. Nəticədə ozonun sintezi ilə parçalanması arasında dinamiki tarazlıq yaranır və dövri olaraq onun qatılığı orta səviyyədən 0,5 - 1% meyllənir. Qeyd olunduğu kimi, ozonun miqdarının təbii dəyişməsi Günəş fəallığının dəyişməsi və vulkan püskürmələri zamanı vulkanik qazların ixrac olunması ilə bağlıdır. Lakin, son onilliklər ərzində ozonun miqdarının 5%-ə qədər azalması sənaye və nəqliyyat tərəfindən atmosferin çirklənməsi ilə bağlıdır. Bu prosesə bir qədər də 1981-ci ildə baş verən El-Çiçon vulkanının püskürməsi də təsir göstərmişdir. Lakin, o vaxtdan da ozonun miqdarının azalması daim davam edir. Bu müddət ərzində atmosferdə xlorun miqdarı 6 dəfə artmış və 1985-ci ildə 6min tona çatmışdır ki, bu xlorun da hamısı antropogen mənşəli olmuşdur. Ozonun dağılmasına təsir göstərən digər mənbə isə azot oksidləridir ki, onun da miqdarı artmaqda davam edir. Xlor ozonun parçalanmasının ən təhlükəli katalizatorudur. O, ozonla fəal surətdə birləşməklə xlorun monooksidini yaradır və oksigen ayrılır. Öz növbəsində, xlor monooksidi özünə ikinci oksigen atomunu birləşdirir ki, bu zaman xlor azad olunaraq növbəti ozon molekulu ilə reaksiyaya girir. Bir xlor molekulu atmosferin yuxarı qatlarında orta mövcudluq müddətində 100 min ozon molekulunu parçalamaq qabiliyyətinə malikdir. Xlorla müqayisədə fəallığına görə ikinci ozondağıdıcı azot oksidləridir ki, onlar da bir o qədər də təhlükəli deyil. Belə ki, azot oksidinin bir molekulu orta hesabla 10 ozon molekulunu dağıda bilər. Lakin, azot oksidlərinin təhlükəliliyi ondan ibarətdir ki, onun miqdari havada xlora nisbətən qat-qat çoxdur. Ozonu digər maddələr - karbon oksidləri, hidrogen, kükürd oksidləri də dağıda bilər. Lakin, bu maddələr ozonu 1:1 nisbətində bağlaya bilər və xlor və azot oksidləri ilə müqayisədə təsirsiz sayıla bilər. Xlor atmosferə müxtəlif yollarla düşür. Xlorun bir hissəsi bu maddənin üzvi sintez proseslərində geniş istifadə olunduğu Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|