Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
insanların təbiətə olan münasibətlərinin dəyişməsindən bəşəriyyətin sabahı çox asılıdır. İnsanın, cəmiyyətin təbiətə münasibəti fəlsəfənin mühüm problemi olmuş və bu gün də olaraq qalır. İnsan tarixi və təbiət tarixinin qarşılıqlı əlaqəsi və qarşılıqlı şəkildə şərtlən- məsinin başa düşülməsi, tarixi proseslərin ekoloji komponentlərinin dəqiq hesabatı - tarixin elmi anlaşılmasının əhəmiyyətli tərəfidir. Maddi istehsal, bütövlükdə cəmiyyətin bütün həyatı müəyyən təbii şəraitdən asılıdır. Əgər sistemin müasir təsnifatından istifadə etsək onda cəmiyyəti açıq sistem adlananlar sırasına daxil etmək olar; cəmiyyət təbiətdən qida məhsulları götürür, istehsal vasitələri hazırlamaq üçün xammal alır, oradan istehsalın və ictimai həyatın inkişafı üçün konkret amillər kimi çıxış edir. Bu təsiri bir neçə əsas istiqamət üzrə izləmək məqsədəuyğundur. 1.
müxtəlif sahələrinin yerləşdirilməsinə və inkişafına təsir edir. Tarixdə ilk böyük ictimai əmək bölgüsü - maldarlığın əkinçilikdən ayrılması coğrafi mühitin şəraitini nəzərə almaqla baş vermişdir. Bu gün də bu cür hesabatı bizlər aparırıq, istehsalın bu və ya digər sahələrini yaradarkən optimal coğrafi şərait nəzərə alınır. 2.
Söhbət, ilk növbədə, hava - iqlim şəraitinin (havanın temperaturunun, yağışın, küləyin və s.) təsirindən gedir. Texniki imkanların və işçi qüvvəsinin eyni olduğu vəziyyətində nəticə məhz coğrafi şəraitdən asılı olur. 3.
bir vəziyyətdə bu bacarığı nizama salır, digər vəziyyətdə onu ləngidir. Əgər insanlar hər şeyi təbiətdən hazır vəziyyətdə götürsəydilər, onda onların inkişafını
nizamlayan heç nə olmazdı. Əksinə, olduqca kəskin və eyni şəkildə olan mühit də pis təsir göstərir. Əlbəttə, «əlverişli» və «əlverişsiz» coğrafi mühit anlayışı özü mütləq deyildir. Bir vaxtlar var idi ki. Sibir iqtisadi inkişaf üçün əlverişsiz yer hesab olunurdu, bu gün isə insanların gərgin əməyi hesabına burada iri yaşayış məskənləri salınmışdır. 4.
sürətinə təsir edir; eyni zamanda o, ölkənin coğrafi vəziyyətinə də təsir göstərir. Amerikanın kəşfi və Afrika ətrafında dəniz yolunun açılması ilə İngiltərə və Fransnm sahil şəhərlərinin hansı sürətlə inkişaf etməsini xatırlamaq kifayətdir. 5.
təsir edir. F.Engels öz məktublarından birində «Nə üçün Şərq xalqlarında torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət olmamışdır?» sualına belə cavab vennişdir: «Mənə belə gəlir ki, bu, ilk növbədə, iqlim şəraitindən və torpağın xarakterindən asılıdır. Əkinçilik üçün orada birinci şərait süni suvarmadır, bu da ya icmanın, ya əyalətin, ya da hökumətin işidir». 6.
onun spesifik xüsusiyyətlərinə təsir edir. Bu, ilk növbədə, üstquruma, dövlətə aiddir. Yuxanda deyilən fikirini davam etdirərək Engels göstərir ki. Şərqdə dövlətin yaranması siniflərin yaranması prosesindən qabaqda getmişdir, bütün region miqyasında suvarma sisteminin yaradılmasını sürətləndirmişdir. Coğrafi mühit cəmiyyətin mənəvi üstqurumunda da öz izini qoyur. Hcgel özünün «Tarixin fəlsəfəsi» əsərini (girişi nəzərə almasaq) «Ümudünya tarixinin coğrafi əsası» bölməsi ilə başlamışdır. Təbiətə xalqın ruhunun inkişafının əsası 135 kimi baxılır. Hegel öz mühakimələrində və nümunələrində nə qədər qətiyyətli olsa da, onun fikrində böyük bir həqiqət var. Coğrafi amillərin, xüsusən də landşaftın mənəvi fenomenlərə təsirini Engels qədim dinlər haqqında söhbət açarkən izləmişdir. Engels yazırdı: «Elladanın payına böyük xoşbəxtlik düşmüşdür, onun sakinlərinin ibadət etdikləri din onun landşaftının xarakterini dərk etmişdilər. Elladanın landşaftı harmoniya ilə əhatə olunmuşdur. Onun hər bir ağacı, hər bir bulağı, hər bir dağı daha qabarıq şəkildə ön plana keçmişdir; təbiətin hər bir ayrıca hissəsi öz gözəl yetkinliyi ilə öz allahına iddia edir, hər bir çay öz nimfasmı (qədim yunanlarda təbiətin müxtəlif qüvvələrindən birini təmsil edən ilahə, pəri) tələb edir, hər bir çəmənlik öz driodasmı (qədim yunan əfsanələrində meşə pərisi) axtarır; ellinlərin dini beləcə yaranmışdır». Digər nümunə kimi Engels şimali alman çölünü göstərir buradakı eyni cür olan landşaft, onun fikrincə, yalnız monotesist dünyagörüşü formalaşdırır. Coğrafi mühitin incəsənətə təsirini də buna oxşar şəkildə izləmək olar. Əgər biz yanılmadan Azərbaycan və gürcü, rus və moldovan mahnılarını seçə biliriksə, bu müəyyən mənada onunla bağlıdır ki, coğrafi mühit musiqi ritminə, mahnıya, hətta ifaçının səsinə təsir göstərir. Deyirlər muğam Qarabağdan yüksəlir, şimal tərəfdə yaşayanlar yaxşı rəqs edir, qərb zonasında hər evdə şair böyüyür və s. 7.
Coğrafi mühit ictimai-psixoloji simaya və cəmiyyətin üstqurumuna, yəni onun mentalitetinə təsir edir. Məsələn, məkanca məhdud, təbii ehtiyatları çox da zəngin olmayan coğrafi mühit həmin yerdəki xalqın inkişafına, ondakı qayğıkeşlik hissinin güclü olmasına təkan verir, təbiət öz zənginliyi ilə insanın mənəvi dünyasına öz töhvəsini verir. Əlbəttə, coğrafi mühitin
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|