18
XVIII əsrin 20-ci illərində Azərbaycan uğrunda mübarizə aparan dövlətlər
XVII əsrin ikinci yarısında - XVIII əsrin əvvəllərində Rusiyanın xarici siyasət planları
XVII əsrin ikinci yarısında Rusiyanın xarici siyasət
planları
XVIII əsrin əvvəllərində Rusiyanın (I Pyotrun)
Xəzəryanı bölgələr üçün planları
Xəzər hövzəsində möhkəmlənmək
Cənubi Qafqazda İngilis mövqelərinə zərbə
vurmaq
Ölkənin cənub sərhərlərini yeni işğallar hesabına
genişləndirmək
Osmanlı dövləti ilə Səfəvilər arasında gərginlik
yaratmaq
Xəzəryanı bölgələri işğal etmək
Xəzər dənizini Rusiyanın daxili dənizinə çevirmək
Xəzər-Volqa yolu ilə Şərq ölkələri ilə ticarət etmək
Şərqlə Qərb ticarətində vasitəçiliyə nail olmaq
Osmanlının
Cənubi
Qafqaz
və
Xəzəryanı
bölgələrdə möhkəmlənməsinə yol verməmək
Rusiyanın Xəzəryanı bölgələrə yürüşünə bəhanə
Rusiya hökuməti
Xəzəryanı bölgələri ələ keçirmək planını qətiləşdirmək üçün
1721-ci ildə baş verən
Şirvan üsyanı vaxtı
rus tacirlərinin zərər çəkməsini bəhanə etdi. I Pyotr yürüşün əsl mahiyyətini rus tacirlərinin intiqamını almaq pərdəsi altında
gizlədərək,
Hacı Davudu və
Surxay xanı həm Səfəvi şahının, həm də özünün düşməni kimi qələmə verdi. Şirvan üsyanının başçısı
Hacı Davud I Pyotrun yürüşü zamanı kömək üçün Rusiya ilə rəqabət aparan Osmanlı sultanı
III Əhmədə (1703-1730) müraciət
etdi. Osmanlı sultanı III Əhməd Hacı Davudun təklifini müsbət qarşıladı və qəbul etdi. Hacı Davudun
Osmanlı sultanına bu
müraciəti osmanlıların Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmasına imkan yaratdı. Osmanlı sultanının Hacı Davudun təklifini qəbul
etməsinin səbəbi
Cənubi Qafqazda rusların təcavüzünə mane olmaq idi.
Rusiyanın Xəzəryanı bölgələrə yürüşə başlaması
I Pyotrun Xəzəryanı vilayətləri asanlıqla işğal etməsinə iki amil şətait yaratdı:
Səfəvi dövlətinin xeyli zəifləməsi və müqavimət göstərə biləcək gücünün olmaması.
Hiyləgərliyi ilə Azərbaycan əhalisinin bir qismini öz tərəfinə çəkməsi.
I Pyotr
1722-ci il iyunun 15-də, yürüş ərəfəsində
Azərbaycan dilində “Bəyannamə” nəşr etdirərək Şirvana və Xəzəryanı
bölgələrə göndərdi.
“Bəyannamə”də:
•
Rus qoşunu yürüşünün əsas səbəbi ört-basdır edilirdi.
•
I Pyotr Xəzəryanı bölgələrdə yaşayan şiə əhalisini imnandırırdı ki, Səfəvi şahının dostudur, yürüşdən məqsədi bu
yerlərdə əmin-amanlıq yaratmaqdan və rus tacirlərini qarət edən qiyamçıları cəzalandırmaqdan ibarətdir.
•
Səfəvilərə qarşı üsyan edən feodalların, Osmanlı türklərinin bu torpaqları zəbt etməsinin qarşısını alacaq, burada
Səfəvilərin hakimiyyətini bərpa edəcəkdir.
I Pyotr
1722-ci il iyunun 18-də Həştərxandan Azərbaycanın Xəzəryanı vilayətlərinə yürüşə başladı. Rus qoşunu iki
istiqamətdə –
quru və
dəniz yolu ilə hərəkət etdi. Azərbaycan ərazisinə daxil olan rus qounu zəifləmiş Səfəvi qoşununun ciddi
müqavimətinə rast gəlmədi. Xəzəryanı vilayətlərə yürüş zamanı I Pyotr
dini amildən məharətlə istifadə edərək, Cənubi Qafqazın
Səfəvi
Osmanlı
Rusiya
Cənubi Qafqazdakı xristian əhali ilə əlaqə yaratmaq
Səfəvi dövlətinin ərazisində rus ticarətinin rerspektivlərini öyrənmək
Karvan yollarının, yerli qoşunun və müdafiə qurğularının vəziyyətini
öyrənmək
I Pyotrun
Volinskiyə verdiyi
gizli göstərişlər
19
xristian əhalisinə elan etdi ki, bu yürüşdə məqsəd onları
müsəlmanların zülmündən xilas etməkdir. I Pyotrun
belə hiyləgərliyi ilk
vaxtlar Xəzəryanı bölgələrdə əhalinin bir qisminin Rusiyaya meyl etməsinə səbəb oldu.
1722-ci il avqustun 15-də rus eskadrası
Dərbəndə daxil oldu. Şəhərin naibi
İmamqulu bəy qalanın açarlarını rus çarına
təqdim etdi. I Pyotr
1722-ci il sentyabrın 7-də Peterburqa qayıtdı. Lakin
Bakının tutulmasına böyük əhəmiyyət verdiyindən bu işi
general-mayor M.Matyuşkinə tapşırdı. I Pyotrun Peterburqa qayıtmasının əsas bəbəbi aşağıdakı amillərlə bağlı idi:
•
Avropadan İsveç tərəfindən Rusiya qarşı yeni müharibə təhlükəsinin yaranması.
•
Xəzəryanı bölgələrə basqının Osmanlı dövlətinin kəskin etirazına səbəb olması.
•
Hacı Davudun dağlarda qoşun toplayaraq rusların irəliləməsinin qarşısını almağa hazırlaşması.
I Pyotrun Xəzəryanı bölgələrə yürüşü zamanı Osmanlı ordusunun qarşısında iki başlıca vəzifə dayanırdı:
1.
Rus hərbi hissələrinin Bakını tutmasının qarşısını almaq
2.
Rusların Səfəvi dövlətinin qərbini və Cənubi Qafqazın şərqini ələ keçirməsinə mane olmaq
Osmanlı qoşununun irəliləməsi xəbərini eşidən ruslar I Pyotrun göstərişi ilə:
•
1722-ci ilin dekabrında rus eskadrası Rəşt şəhərini zəbt etdi
•
Şirvanda rus konsulluğunun açılması
təşəbbüsünü irəli sürüldü
Səfəvi şalı II Təhmasib (1722-1732) höküməti
Şirvanda rus konsulluğunun açılmasına etiraz etdiyi üçün rusların bu planı
baş tutmadı.
1722-ci ilin sonunda İsfahana konsul təyin olunmuş
S.Abramov Rəştə gələrək burada konsulluq açdı.
17 20-ci illərdə Rus ordusu Azərbaycana yürüş edərkən Osmanlı dövlətinin qarşısında duran əsas vəzifələr
Rusların Bakını işğal etməsi (1723-cü il 28 iyul)
Rusiyanın Xəzəryanı xilayətlərə yürüşü zamanı Azərbaycanın nüfuzlu feodalları rus ordusuna müqavimət göstərməyin
tərəfdarı idi. Onlardan biri də Bakı hakimi
Məhəmməd Hüseyn bəy idi. Məhəmməd Hüseyn bəy və onun tərəfdarları
öz güclərinə,
həmçinin Hacı Davudun köməyinə arxalanaraq rus qoşunlarını Bakı qalasına buraxmamaq əzmində idilər. Odur ki,
1723-cü il,
iyulun 6-da
rus eskadrası Bakı körfəzinə daxil olarkən Məhəmməd Hüseyn bəy I Pyotrun məktubunu və rus komandanlığının
təslim olmaq haqqında təklifini rədd etdi və müqavimət göstərdi. Rus qoşunu rədd cavabı alan kimi şəhəri top atəşinə tutdu, az
sonra isə,
1923-cü il iyulun 28-də Bakını
işğal etdi
.
I Pyortun əmri ilə Bakının alınması münasibəti ilə
Peterburqda yaylım atəşi
açıldı. Bakı işğal edildikdən sonra M.Matyuşkin Bakı hakimi Məhəmməd Hüseyn bəyin Hacı Davudla əlaqədə olduğunu bəhanə
edərək onun həbsə alınmasını əmr etdi. I Pyotrun göstərişi ilə o, Roqaçevskə sürgün edildilər və orada da öldü. Knyaz
İ.Baryatinski Bakının komendatı təyin edildi. Bakı tutulduqdan sonra rus komandanlığı asanlıqla
Salyanı da işğal etdi.
Bakının tutulmasından ciddi narahat olmuş
İngiltərə İstanbuldakı nümayəndəsi vasitəsilə Osmanlı sultanını Rusiya ilə
müharibəyə təhrik etmiş, əks halda onu diplomatik münasibətləri kəsməklə hədələmişdir.
I Pyotrun yürüşü zamanı tutulmuş ərazilər (ardıcıllıqla)
Xəzəryanı bölgələrin Rusiyaya birləşdirilməsi. Peterburq müqaviləsi (1723)
1723-cü il sentyabrın 12-də Səfəvi şahı II Təhmasibin Peterburqa göndərdiyi elçisi
İsmayıl bəy şahdan icazə almadan
müqaviləni özbaşına imzaladı. Səfəvi-Rusiya arasında imzalanam Peterburq müqaviləsinin şərtlərinə əsasən
:
1.
Xəzəryanı bölgələr – Səfəvilərin Dərbənddən Gilana qədər olan torpaqlarını (Dərbənd, Bakı, Salyan, Lənkəran,
Rəşt və Ənzəli) Rusiyaya ilhaq edildi – birləşdirildi.
2.
Bunun əvəzində Rusiya Səfəvi şahına əfqanlarla müharibədə hərbi yardım edəcəyini öhdəsinə götürd
ü
Rusların Səfəvi dövlətinin qərbini və Cənubi Qafqazın şərqini ələ
keçirməsinə mane olmaq
Rus hərbi hissələrinin Bakını tutmasının qarşısını almaq
Osmanlı
dövləti
Bakı
Rəşt
Salyan
Dərbənd