406
Ağıl yaşı x100
İQ=----------------------------------------------
Uşağın xronoloji yaşı (faktik yaş)
MA
İQ=---------.100
CA
Məsələn, əgər testlərlə aparılan yoxlama nəticəsində iki
uşağın (10yaş yarım və 14 yaş) hər ikisi eyni (120) xal toplasa
və beləliklə də onların hər birinin ağıl yaşı 11,5 ilə bərabər
olsa, onda həmin uşaqların əqli istedad əmsalını bu cür
hesablamaq olar:
11,5
Birinci uşaq İQ =--------.100=109,5
10,5
11,5
İkinci uşaq İQ =--------.100=82,1
14
Beləliklə birinci uşağın əqli istedad əmsalı 109,5, ikinci
uşağınkı isə 82,5 olur. Bu isə o deməkdir ki, birinci uşaq əqli
cəhətdən ikinci uşağa görə daha istedadlıdır (testologiya
təcrübəsində İQ_130-a bərabərdirsə uşaq istedadlı,180 dan
çoxdursa ən istedadlı hesab olunur. Lakin psixoloqların
apardıqları elmi psixoloji təhlil bu əqli istedad əmsalının bir
növ fiksiya olduğunu göstərir. Əslində isə yuxarıda təsvir
olunan priyomların cəmi insanın əqli qabiliyyətlərini deyil,
onda bu və ya digər məlumat, bacarıq və vərdişlərin olduğunu
göstərir
ki,
qabiliyyətlər
onlarla
qarışdırılmamalıdır.
Qabiliyyətlərin mahiyyətini təşkil edən bilik və bacarıqların
qazanılması isə burada aydınlaşdırılmamış qalır.
Heç də bütün bu deyilənlərdən qabiliyyətlərin
407
kəmiyyətcə xarakteristikasının və ölçülməsinin mümkün
olmadığı və müxtəlif diaqnostik metodlardan, test və
yoxlamalardan istifadənin əvvəlcədən arzuedilməz olduğu
haqda nəticə çıxarılmamalıdır. Bir çox sahələrdə, məsələn
anadangəlmə qüsurları nəticəsində zehni cəhətdən geridə qalan
uşaqların müəyyənləşdirilməsində, yüksək riyazi qabiliyyətə
malik olan uşaqların ixtisaslaşmış məktəbdə oxuması üçün
seçilməsində, təyyarəçi və kosmanavtların seçilməsində
testləşdirmə aktual bir məsələ kimi əhəmiyyətlidir. Bu mənada
nə qısa yoxlamalar, nə də onların nəticələrinin kəmiyyətcə
təhlili heç bir etiraz doğurmur.
V. 17. 3. Qabiliyyətlərin quruluşu
Əvvəlki bölmədə qeyd olunduğu kimi, qabiliyyət
insanın hər hansı bir fəaliyyət sahəsi üçün daha çox yararlı
olduğunu ğöstərən fərdi-psixi xassəsidir. Bu baxımdan
qabiliyyətlər son nəticədə konkret fəaliyyətin tələbi ilə
şərtlənir. Məhz buna görə də hər bir fəaliyyət növü müvafiq
qabiliyyətlər olmadan müvəffəqiyyətlə həyata keçirilə bilməz.
Məsələn, müəllimin pedaqoji qabiliyyətlərin strukturuna
pedaqoji fəaliyyəti müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün
zəruri olan şəxsi pedaqoji qabiliyyətlər (müşahidəçilik,
uşaqlara hüsn-rəğbət bəsləmək, dözümlülük, özünə sahib
olmaq); didaktik qabiliyyətlər (izah edə bilmək, natiqlik,
nəzəri); təşkilati-kommunikativ qabiliyyətlər (təşkilatçılıq,
avtoritar, kommunikativ, perseptiv, pedaqoji mərifət, artistlik)
və s. qabiliyyətlər daxil olur. Bunlardan bəziləri (uşaqlara hüsn
rəğbət bəsləmək, müşahidəçilik, pedaqoji mərifət, izah edə
bilmək, təşkilatçılıq və s.) əsas, aparıcı, digərləri isə (natiqlik,
artistlik və s.) yardımçı qabiliyyətlər kimi pedaqoji qabiliyyətin
strukturuna daxil olur, təlim və tərbiyənin müvəffəqiyyətlə
həyata keçirilməsini təmin edir.
Digər fəaliyyət növlərinin müvəffəqiyyətlə həyata
408
keçirilməsi üçün zəruri olan qabiliyyətlərin strukturunda da bu
cür xüsusiyyəti müşahidə etmək mümkün olur. Məsələn, ədəbi
qabiliyyətlərin strukturuna estetik hisslərin inkişafı, əyani
hafizə surətlərinin (eydetik surətlərin) olması, nitqi hiss etmək,
fantaziya zənginliyi, insan psixologiyasını dərindən bilmək və
s. qabiliyyətlər özünəməxsus şəkildə birləşir.
Ümumi və xüsusi qabiliyyətlər. Adətən, hər şeydən
əvvəl insan üçün spesifik olan qabiliyyətlərin ümumi və xüsusi
olmaqla iki növünü qeyd edirlər.
Ümumi qabiliyyətlərə insanın müxtəlif fəaliyyət
növlərinin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi üçün zəruri olan
qabiliyyətləri aid edirlər. Nitq qabiliyyəti, əqli qabiliyyətlər,
hafizə, müşahidəçilik və s. qabiliyyətləri ümumi qabiliyyətlərə
aid etmək olar. Məsələn, müşahidəçilik qabiliyyətini şagird,
müəllim, yazıçı, rəssam, kəşfiyatçı, alim və başqa fəaliyyət
növlərini həyata keçirən insanlar üçün ümumi qabiliyyət hesab
etmək olar.
Xüsusi qabiliyyətlərə gəldikdə, bu cür qabiliyyətlər
insanın hər hansı bir spesifik fəaliyyət növünü müvəffəqiyyətlə
yerinə yetirməsi üçün zəruri olan qabiliyyətlərdir. Bu cür
qabiliyyətlərə musiqi, riyazi, linqvistik, texniki, ədəbi, idman
və s. qabiliyyətləri aid etmək olar. Adətən, xüsusi qabiliyyətlər
insanda müvafiq təbii imkanların olması zəruridir. Adətən,
ədəbi yaradıcılıq fəaliyyəti üçün poetik görmə, söz ehtiyatı və
ifadəli nitq, söz assosiasiyalarının zənginliyi, obrazlı təfəkkür,
surət hafizəsi, yaradıcı təxəyyül və s. xüsusi qabiliyyətlər kimi
qeyd etmək olar.
Həyati faktlardan məlum olduğu kimi, hər hansı bir
fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi üçün insanda
qabiliyyətlərin həm ümumi, həm də xüsusi növlərinin
formalaşması zəruridir. Əksər tədqiqatçıların fikrincə ümumi
və xüsusi qabiliyyətlər bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmirlər.
Onlar birgə mövcud olmaqla bir-birini tamamlayır, fəaliyyətin
müvəffəqiyyətini təmin edirlər. Bəzi mütəxəsislərin fikrincə
Dostları ilə paylaş: |