274
əsasına görə hərəki təbiətə malikdir». Ritmi eşitmək mümkün
deyil. Biz ritmdən o zaman təsirlənirik ki, biz onu icra edirik.
Zaman obyektiv mövcudluqdur, lakin onun qavranılması
subyektiv xarakterdə olur. Əgər qavradığımız zaman maraqlı
hadisələrlə zəngindirsə, bizə elə gəlir ki, vaxt əslində olduğun-
dan sürətlə keçir. Əksinə, həmin vaxtda baş verən hadisələr
maraqsızdırsa biz vaxtın çox ağır, ləng keçdiyini zənn edirik.
Hadisələrə münasibətimiz keçirdiyimiz hisslər də zamanın
qavranılmasına təsir edir. Hadisələr bizdə müsbət hisslər
yaradırsa vaxt sürətlə keçir. Deməli, zaman qavrayışı çox dəqiq
olmur, ona subyektiv amillər təsir göstərir, adam vaxtı
qiymətləndirməkdə ciddi səhvlərə yol verir. Elə buna görə də
vaxtı düzgün qiymətləndirmək üçün saatdan istifadə edirik.
Hərəkət qavrayışı. Hərəkət qavrayışı həm məkan, həm
də zaman amillərindən - cismin uzaqlığından, onların
yerdəyişmə sürətindən, həm də qavrayanın özünün məkanda
hərəkətindən asılıdır. Məsələn, saatın əqrəbinin hərəkətini
bilavasitə görmək olmur. Onun əvvəlki yeri ilə hazırki yerini
müqayisə etməklə hərəkət etdiyini söyləyirik. Həddən artıq
surətli hərəkətləri də qavramaq mümkün olmur. Hərəkətin
qavranılması bir sıra analizatorların fəaliyyəti ilə bağlıdır. Belə
ki,
görmə,
hərəkət,
eşitmə
analizatorları
hərəkətin
qavranılmasında iştirak edir.
Hərəkətin qavranılmasında hərəkətin müxtəlif xassə və
xüsusiyyətləri əks olunur. Məsələn, hərəkətin səciyyəsi
(əyilmə, qalxma), forması (düzxətli, əyrixətli), istiqaməti
(aşağı, yuxarı, sola, sağa), müddəti (uzun, yoxsa qısa müddət),
sürəti (cəld, ağır və s.).
Qarşıda məqsədin olub-olmasından asılı olaraq
qavrayışın iki növü mövcuddur:
1) Qeyri ixtiyari qavrayış
2) İxtiyari qavrayış
Qarşıya xüsusi məqsəd qoymadan hər hansı bir obyektin
qavranılmasına qeyri-ixtiyari qavrayış deyilir. Öz qeyri-adiliyi,
275
yeniliyi, cazibədarlığı ilə fərqlənən bu cür obyektləri xüsusi
niyyət olmadan qavrayırıq.
Qarşıya qoyduğumuz məqsədə müvafiq olaraq bir
obyekti başqalarından ayıraraq qavradıqda baş verən inikas
prosesinə ixtiyari qavrayış deyilir. Müəllimin mühazirəsini
dinlədikdə, teatr tamaşasına baxdıqda, kitab oxuduqda biz bu
cür hərəkət edirik.
Qavrayışda illuziyalar. Hiss üzvlərimizə bilavasitə təsir
edən cisimlər bəzən olduğu kimi deyil, təhrif edilmiş şəkildə
qavranılır. Belə təhrif edilmiş, düzgün olmayan qavrayışa
illuziya deyilir. (bax: şəkil 13).
Şəkil 13.
Görmə
qavrayışında
illuziya daha çox
özünü göstərir. Şəkildə göründüyü kimi, üfüqi düz xəttlər
fondan asılı olaraq, əyri xəttlər kimi qavranılır. İlluziyalar təkcə
görmə ilə bağlı deyil, hərəkət, lamisə, ağırlıq, temperaturun
qavranılmasında da baş verə bilir.
İnsanın psixoloji haləti ilə bağlı olaraq da qavrayış
təhrif olunur. Məsələn, diqqətin zəifləməsi, affekt halı zamanı
illuziya hadisəsi özünü göstərir.
Müşahidə və müşahidəçilik. İxtiyari qavrayışın tipik
nümunəsi müşahidədir. Müşahidə hər hansı fəaliyyət sahəsində
müəyyən plan üzrə cərəyan edən davamlı və müntəzəm
qavrayışa deyilir.
Təlim işində, elmi-tədqiqat işlərində, bədii yaradıcılıqda
bir sözlə, insanın fəaliyyətinin bütün sahələrində müşahidənin
böyük əhəmiyyəti vardır. Müşahidənin müvəffəqiyyəti bir çox
cəhətdən asılıdır:
1. Hər şeydən əvvəl müşahidənin səmərəliliyi insanın
276
qarşısında duran məqsəddən, müşahidənin planından asılıdır.
Müəyyən edilmişdir ki, insan gözü gündə 100000-ə qədər
sıçrayışlı
hərəkət
edir. Bu
sıçrayışlar
bir-biri
ilə
əlaqələndirilməmiş, məqsədsiz olur. Belə vəziyyətdə müşahidə
edən həmin qarma-qarışıq təəssüratlardan baş çıxara bilməz.
Ona görə də müşahidənin istiqamətini göstərən, necə deyərlər,
bir «kompas» lazımdır. Belə bir «kompas» məhz, müşahidənin
planı və qarşıya qoyulan məqsəddir.
2. Müşahidənin müvəffəqiyyətli olması üçün ona
qabaqcadan hazırlaşmaq, keçmiş təcrübə, müşahidəçinin biliyi
böyük əhəmiyyət daşıyır. İnsan nə qədər geniş biliyə, zəngin
təcrübəyə malik olarsa, onun qavrayışı da bir o qədər zəngin
olar.
3. Nəhayət, müşahidə səbr və təmkin tələb edir. Hər hansı
bir obyekti müntəzəm olaraq, dəfələrlə həm də, müxtəlif
cəhətdən müşahidə etmədən düzgün nəticəyə gəlmək olmaz.
İnsanın sistematik, uzun müddət həm də planlı şəkildə
qavrama qabiliyyəti müşahidəçilik adlanır. Müşahidəçilik
qabiliyyəti olan insan predmetlərə, hadisələrə sadəcə olaraq
baxmır. O, cisim və hadisələrdən mühüm olan, yeni olan
cəhətləri görməyi bacarır. Müşahidəçi adam cisimlərdə oxşar
olan, fərqli olan cəhətləri görür.
Müşahidəçilik
şəxsiyyətin
ən
mühüm,
qiymətli
keyfiyyətidir. Bu xüsusiyyət ona ətraf aləmdə baş verən
hadisələri düzgün qavrama və onlarla düzgün münasibətdə
olmaq imkanı verir.
Akademik İ.P.Pavlov müşahidəçiliyi elmi idrakın mühüm
şərti hesab edirdi. O, özünün yaratdığı bioloji stansiyanın
fasadında bu sözləri yazmışdı: «Müşahidəçilik, müşahidəçilik
və yenə də müşahidəçilik».
K.D.Uşinski
də
müşahidəçiliyin
əhəmiyyətini
qiymətləndirərək yazırdı: «Əgər təlim uşaqlarda əqli inkişafa
nail olmaq istəyirsə, o uşaqlarda müşahidəçilik qabiliyyətini
inkişaf etdirən çalışmalara üstünlük verməlidir».
Dostları ilə paylaş: |