«Doqquz Bitik» sırası

 
64 
təmasından  xəbər  verir.  Belə  izoqloslar  sırasında  Az//As  və  Azər  adı  ilə 
bağlı
 
Azaq, Az-div,
 
Asar adları,
 
 sumer,
 
hurri,
 
urartu və türk dillərində olan 
Baba adı,  Hurri,  Mada və  Göytürk  mühitində iĢlək olan  Baqa  adı  və bu 
kimi  onlarla  baĢqa  ortaq  qutsal  adlar  türk  etnosunun  qədim  «ölü  dillər» 
ilə olan
 
əlaqəsini
 
ortaya
 
qoyur.
  
Asər tanrı tapınağının Dəclənin sağ və sol yaxasında Qasur (Yorğan-
təpə) və Asur (AĢĢur) Ģəhərlərində və Ahura-Mazda adında olması, sonra-
lar Madanın güney-batısında Strabonun Azər məbədini qeyd etməsi aydın 
göstərir ki, bu teonim azər/asar/qasur/asur/ahur deyimləri ilə prototürk di-
alektləri və baĢqa dillər üzrə regionda geniĢ yayılmıĢdı. Ġrandilli «Bunda-
xiĢne»də Az-div azğın kiĢilərin himayədarı kimi verilir. «Avesta»nın ajay 
«doymaz» anlamı ilə təqdim etdiyi və Azar tanrının düĢməni sayılan Az-
divə süd qurbanı ilə qalib gəlmək olar.
 2
 
Türk qut adı kimi qutsal obyektlər, özəlliklə dağadlarında iĢlək olan 
Baba eyni anlamda hurri (Papa) və urartu (Baba) dillərində təkrar olunur. 
Sumer  dilindəki  bu  mətnlər  Baba  sözünün  teonim  kimi  iĢləndiyini  aydın 
göstərir: 
D
Baba
6
… ke
4
  Uru-inim-gi-na nam-sipad-Ģe mu-tud «Tanrı Baba 
Uru-Ġnimgini  çobanlıq  üçün  yaratdı»,  alan  lu  e-
D
Baba
6
    mu-du-a-ak-am 
«(bu) tanrı Babanın məbədini tikən adamın bütüdür».
3
 
Vaxtilə  sami  dillərindən  protoazər
 
dilinə  allah, ilahi, ilahə,  aman, 
nəbi  kimi  onlarla  qutsal  söz  keçmiĢdir.  Eyni  halın  qədim
 
çağlarda
 
baĢ
 
verməsi də təbii idi və maraqlı burasıdır ki
, 
türk etnosunun qutadı, iyəadı 
kimi iĢlətdiyi qutsal sözlər baĢqa dillərə keçərkən orada
 
daha
 
çox
 
teonim
 
statusunda
, 
bəziləri
 
isə  mənfi
 
çalarlı bədxah
 
ruhların  adı  kimi  çıxıĢ  edir.
 
Görünür, türk qutadlarının Ön Asiyada teonimə çevrilməsi
 
gələnəyi
 
öncə 
bura gələn sumerlərdə baĢlanmıĢ,
 
sonra gələn sami, hurr, urartu, het boyları 
bunu  davam  etdirmiĢdir.
 
Mifologiyaya  aid  sonrakı  V  Bitikdə
 
belə  adların 
geniĢ  Ģərhi  verildiyini  nəzərə  alıb
, 
burada  yalnız  bölgəsəl  prototürk  tanrı, 
qut və iyə adlarının baĢqa dillərdə, o cümlədən əski çağda Azərbaycandan 
gedən  etruskların dilində tanrıadına, iyəadına, qutadına və bədxah iyələ-
rin  adına (demonim) çevrilməsini, eyni zamanda bəzi türk boyadının qə-
dimdə  teonim  kimi
 
iĢlənməsini
 
müqayisə
 
etmək
 
üçün
 
onların  bir  qismini 
gözdən keçirək:
 
                                                 
2
 Короглы,
 
1983
, 
28;
 
Сумер мифиндя битки
 
танрысы
 
Азаг
 
иля sava-
Ģan yaradıcı tanrı Ninqursu onu məğlub edir, Azaq daĢa çevrilir (Дьяконов, 1990, 218).  
3
 Канева, 1996, 43, 45. 

---

 
65 
Türk qutsal sözləri 
az, as 
azər, asar, asur, qasur  
albastı (albaĢlı)     
alp, alpan 
araz 
 
baq, baqa, bayat 
baba 
qaĢqay (boyadı)   
quday  
qut (ruh, can) 
Kuər (hun iyəadı), kiur (ki-ú-
ru-um lulularda «tanrı»)  
gedar (boyadı) 
tarxan 
tenger       
Turan 
 
tur 
turuq, türk (boyadı) 
BaĢqa dillərdə qarĢılığı 
d
Azaq (sumer), Az-div (qədim pers) 
d
AĢĢur (asur), 
d
Ahura (qədim pers) 
Lamastu demonim (elam)    
Alb demonim (german), Alpan (etrusk) 
d
Araza (urartu)    
d
Baq (hurri, pers)  
d
Baba (sumer, hurri, urartu)      
d
KaĢqay (hat, het) 
d
Xutuinie (urartu), Xuda (pers)   
kut «ruh» (hat), KudĢu «qutsal» (ivrit) 
d
Quer (urartu yazısı), kiri «sahib», kiri-
riĢa «böyük tanrıça» (elam) 
d
Gidar (elam)  
d
Tarxuntas (het), Tarxan teonim (etrusk) 
Dingir «tanrı» (sumer)  
d
Turani (urartu), Turan teonim (etrusk)  
d
Tiru (elam), 
d
Dur (kassi)  
Turk tapınaq adı (hay-erməni) 
Göründüyü kimi, türkcə qutsal anlam daĢıyan sözlərin Ön Asiya 
dillərində
 
yayılması tarixi
 
Sumer
 
çağından üzübəri böyük
 
bir zamanı əha-
tə edir.
 
Ön Asiyadan bu tanrı, iyə və qut adlarını götürüb
 
Altaya qədər 
daĢıyan
 
türk
 
boyları batı yöndə olan sonrakı miqrasiyaları ilə həmin söz-
ləri bir qisim Avropa xalqlarına da ötürə bilmiĢlər.
4
 
Qutsal  sözlərdən  söhbət  açılmıĢkən,  qeyd edim ki,  qədim  bölgəsəl 
sözlərdən biri də elə qut sözüdür. Bu prototürk sözü qut, kut, xut Ģəklində 
əksər türk dillərində qalmıĢ və qədim «ruh» anlamını saxlamıĢdır.
5 
Tanrı 
adlarından
 
biri kimi türkcə yaranan Qut,
 
Quday adının kökündə də həmin 
                                                 
4
 Sumer  teonimləri  sırasında  taxıl,  buğda  tanrısı  AĢnan  və  Uqarit  mətnində  məhsuldarlıq 
tanrısı kimi verilən ‟AĢtar adı da diqqəti çəkir, belə ki, türk dillərindəki «aĢ» (buğda) bu 
teonimdə əks olunmuĢdur. Bu baxımdan,
 
Taru
 
(hat),
 
Dur
 
(kassi),
 
Tiru (elam) teonimləri, 
Elam
 
yazılarında
 
Uduran,
 
Sapak, Sunqursara,
 
Karsa
, 
Aypaksina, Silaqara tanrıadları, hurri 
yazısında  yeraltı  dünyanın  tanrısı  kimi  U.GUR  Ģəklində  verilən,  lakin  fonetik  oxunuĢu 
müəyyən olunmamıĢ ad, subar türk boyunun ene, hurrilərin eni dediyi «tanrı» sözü özəl 
araĢdırma mövzusudur. Bir Urartu yazısında (IX əsr) tanrı və iyələr sırasında Araza 22, 
Kuera  15,  Turani  5-ci  yerdə  verilmiĢ,  40-cı  yerin  sahibi  isə,  adı  çəkilməsə  də,  Kuman 
Ģəhərinin iyəsi kimi təqdim olunmuĢdur (Меликишвили, 1954; Çilingiroğlu, 1997, 154). 
5
 Räsänen, 1969, 205. 

---