Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
96
düha hər dəqiqə üzə çıxmır, əsər isə tamamlanmalı,
bünövrə qazılıb çıxarılmalıdır.
§ 13 İstər ağlın tətbiqinin faydası, istərsə də ziyanı barədə bütün bu mülahizələr aydınlaşdırmalıdır ki, abstrakt idrak əyani təsəvvürün refleksi olsa da və ona əsaslansa da o, bununla belə, təsəvvürlə o dərəcədə üst-üstə düşmür ki, hər yerdə onu dəyişdirə bilsin: əksinə, onlar arasında heç vaxt tam uyğunluq olmayıbdır. Hərçənd gördüyümüz kimi, bəşəri əməllərin çoxu yalnız ağlın köməyi və düşünülmüş plan əsasında həyata keçirilir, lakin onlardan bəziləri yaxşı olardı ki,belə kömək olmadan törədilsin. Əyani və abstrakt idrakın – sonuncu birinciyə mozaika rəssamlığa yaxınlaşdığı kimi yaxınlaşır – məhz həmin uyğunsuzluğu gözəl bir təzahürün əsasında durur ki, o da zəka kimi yalnız insana xasdır, lakin onun bütün şərhləri, yeni- yeni cəhdlərə baxmayaraq, indiyədək qeyri-qənaətbəxş olaraq qalır: mən gülüşü nəzərdə tuturam. Gülüşün bu mənşəyi üzündən biz burada onun izahı olmadan,- bu izah yolumuzun üstündə yeni ləngimə olsa belə,- keçinə bilmərik,. Gülüş həmişə müəyyən anlayış və real obyekt arasında uyğunsuzluğun qəfil dərkindən yaranır. Bu obyektlərin özləri isə hansısa baxımdan həmin anlayışda düşünülür və gülüş yalnız
*Bura II cildin 7-ci fəsli aiddir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
97
həmin uyğunsuzluğun ifadəsidir. Sonuncu çox vaxt ondan irəli gəlir ki, iki və ya bir neçə real obyekt bir anlayışda düşünülür və onun eyniyyəti onların üzərinə keçir: bu zaman onların bütün qalan şeylərdə tam uyğunsuzluğu aşkar edir ki, həmin anlayış onlara yalnız hansısa bir tərəfdən uyğun gəlirdi. Çox vaxt elə bu cür qəfildən nadir real obyektin belə bir anlayışla uyğunsuzluğu hiss edilir ki, o yalnız bir cəhətdən düzgün olaraq həmin anlayışın altına gətirilib çıxarılmışdır. Bu səbəbdən belə gerçəklik hansısa bir münasibətdə məlum anlayışa nə qədər səhih uyğunlaşdırılırsa və digər baxımdan onların uyğunsuzluğu nə qədər çox və aşkardırsa, bu əkslikdən irəli gələn gülünclük effekti də bir o qədər güclüdür. Beləliklə, hər cür gülüş paradoksal və buna görə də gözlənilməz uyğunlaşdırma ilə bağlı yaranır, onun sözlərdə və ya əməllə ifadə olunub- olunmamasının fərqi yoxdur. Gülməlinin müxtəsər düzgün izahı belədir. Mən burada lətifələr üzərində dayanmayacağam, hərçənd onlar misal kimi mənim izahımı dəstəkləyə bilərdilər, çünki o o qədər sadə və aydındır ki, lətifələrə qətiyyən ehtiyac qalmır, oxucunun yadına düşən istənilən gülməli əhvalat bunun təsdiqi ola bilər. Lakin bizim nəzəriyyəmiz dayağı və onunla birlikdə izahını gülməlinin bölündüyü iki növün mövcudluğunda tapır, bu növlər isə yalnız bizim şərhimizdə aydınlaşır. Ya şüurda iki (və ya bir neçə) çox müxtəlif real obyekt, əyani təsəvvür yaranır və onları bilərəkdən hər iki predmeti əhatə edən anlayışın vəhdətində eyniləşdirirlər: bu növ gülməli incə zarafat adlanır. Ya da əksinə, anlayış başlanğıcda şüurda olur və ondan reallığa və ona olan təsirə keçir; nə qədər ki, heyrətlənmiş və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
98
mat qalmış xadimin qarşısında hər cəhətdən müxtəlif olan, lakin bu anlayışda eyni cür düşünülən obyektlərin qalan münasibətlərdə tam fərqli olması aşkar edilməyib, eyni tərzdə nəzərdən keçirilir və şərh olunur: bu növ gülməli səfehlik adlanır. Beləliklə, gülməli olan hər şey ya ağıllı uydurmadır, ya da axmaq hərəkət; baxır obyektlərin uyğunsuzluğundan anlayışın eyniyyətinə və əksinə keçid baş verib, ya yox: birinci həmişə bilərəkdən edilir, sonuncu isə qeyri-ixtiyari və kənar məcburiyyət üzündən baş verir. Gözdən pərdə asmaq üçün çıxış nöqtəsini dəyişmək və incə mətləbləri axmaqlıq kimi qələmə vermək saray təlxəyinin və Qansvurstun 28 məharətidir: obyektlərin fərqini çox gözəl dərk edən bu şəxs onları gizli hazırcavablıqla bir anlayışda birləşdirir və ondan çıxış edərək obyektlərin sonradan aşkar edilmiş fərqlərindən elə özünün özü üçün hazırladığı heyrəti keçirir. Gülməlinin bu qısa, lakin qənaətbəxş ifadə olunmuş nəzəriyyəsindən irəli gələn budur ki, hazırcavablıq (təlxəklə bağlı hadisəni kənara qoyaraq) həmişə sözdə, axmaqlıq isə əsasən əməllərdə ifadəsini tapmalıdır: qeyd edək ki, axmaqlıq öz niyyətini bəyan edərkən - əsil həqiqətdə onu həyata keçirməsə də, - sözdə də özünü büruzə verir, ya da özünü təkcə elə mühakimə və fikirlərdə aşkara çıxarır. Səfehliyə həmçinin pedantizm aiddir. Onun baş vermə səbəbi budur ki, insan öz dərrakəsinə çox da etibar etməyərək hər bir ayrıca halda ona vacib olanın bilavasitə dərkini onun öhdəsinə buraxmaq istəmir, onu bütünlüklə ağlın himayəsinə verir və sonuncunu rəhbər tutmaq istəyir, yəni həmişə ümumi anlayış, qayda, prinsiplərdən çıxış etmək, həyatda, sənətdə və hətta etik davranışda onlara ciddi şəkildə riayət etmək istəyir.
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|