Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
nin anası Suməyyə (r.a.) (bu qadın Ə bu Cəhlin fiziki təzyiqləri
nə baxmayaraq, dini inkar etməmiş, nəticədə kəskin mübahisə
lərdən sonra Ə bu Cəhl nizəsi ilə onu qətlə yetirmişdir. Bununla
da İslamın ilk şəhidi qadın olm uşdur), Ümm Vəraqa (r.a.)
(Quranı əzbərdən bildiyinə görə, Rəsulullah (s.) onu yaşadığı
yerə nam az qıldırm aq üçün im am təyin etmişdi), Həzrət Əlinin
(ə.) həyat yoldaşı Fatimeyi Zəhra (r.a.) və b. haqda məlumat
verirlər. Q azan X anın qadını Burla xatun, Banuçiçək, Selçan
xatun, Süməyya xatun, Səidə xatun, Səlcuq sultanı Məlik şahm
xanımı T ürkan xatun, Şəmsəddin Eldənizin zövcəsi Mömünə
xatun, M əhəmm əd C ahan Pəhlivamn və Qızıl Arslanın anası,
tarixdə ilk səfir qadm Sara xatun, Rüstəmə və b. qadınlardan
bəhs edərək belə qərara gəlirlər ki, bəşər tarixində qadın lider
liyinin beşiyi Qədim Şərqdir. Q oca Şərqin bir hissəsi olan
müsəlman dünyasında qadm nüfuzu, qadın zəkası, qadm
müdrikliyi yüksək qiymətləndirilib. O nların cəmiyyətin inkişa
fında, elmin çiçəklənməsində, əmin-amanlığm bərqərar olma
sında iştirakı danılmazdır. Q adm zəkası müsbət intellektual
amillərin yaradıcısıdır. Şərqin müsəlman qadınları ağbirçək
analarm müqəddəs yolu ilə gedərək neçə-neçə nəsillər
böyütmüş, dünyaya dahilər bəxş etmişlər: Məhsəti Gəncəvi,
Heyran xamm, X urşidbanu N atəvan, Şəfiqə Əfəndizadə, H ə
midə M əmmədquluzadə-Cavanşir, Hənifə xanım Məlikova,
Sona Vəlixan və b. belə qadınlardandır.
K itabda kainatın ən qiymətli əsəri olan insanın istedadı,
ləyaqəti və im kanlarından söhbət açılır, Qurani-Kərimdə insan
haqda olan ayələr, dahilərin hikmətli kəlamları oxuculara tə
qdim edilir. N əhayət, müəlliflər belə nəticəyə gəlirlər ki, insan
yalmz fiziki və bioloji funksiyalardan ibarət bir varlıq deyil, o,
özünəməxsus istedad, ləyaqət və im kanlara sahibdir. Yaşadığı
mız Yer planetində istər müsbət, istərsə də mənfi ekoloji mühi
tin yaranması insan və onun intellektinin məhsuludur.
Növbəti bölmədə, insanın kamilliyə, inkişafa meylindən
bəhs edilir. Qurani-Kərimdə buyurulur: «Rəbbin hər şeyi elm
lə (öz əzəli elmi ilə) ehtiva etmişdir» (əl-Ənam surəsi, ayə 80).
14
İntellektual ekologiya
Müəlliflər haqh olaraq, araşdırm alarından belə qərara gəlirlər
ki, bu gün elmin hansı sahəsinə, əldə etdiyi hansı nəticəyə, h an
sı kəşfə baxsaq, onun 1400 il bundan əvvəl Q uranda bəyan
edildiyi məlum olur. İnsan tərbiyəsi haqda məlumat verən
müəllif göstərir ki, yaxşı tərbiyə nəinki ailənin, o cümlədən mil
lətin, dövlətin, bəşəriyyətin xoşbəxtliyi, pis tərbiyə isə fəlakəti
dir.
Müəlliflərin fikrincə,
ailə tərbiyəsi ictimai-iqtisadi
quruluşla, mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi və ər-arvadın qarşı
lıqlı münasibəti ilə sıx əlaqədardır. Bütün bunlarla bərabər
inancın, ailədə müsbət intellektual ekoloji faktorlar tarazlığı
nın sabitliyi də əsas amillərdən biridir.
Sonrakı bölmələrdə insan ağlı, təvazökarlığı, əxlaqı və mə
nəviyyatı, müdrikliyi haqda araşdırma aparılır və göstərilir ki,
insam n ən xeyirli xüsusiyyəti onun ağlıdır. Ağlın xüsusiyyəti
doğru seçim, adil davranışdır. Müəlliflər, həmçinin şəxsiyyətin
insanlarla münasibətlərində mədəni səviyyəni müəyyən edən
oxlaqi qaydalar haqqında d a qısa məlumat verirlər. Bu əxlaqi
qaydalara riayət insanın vicdanından asılıdır. Vicdanlı insan,
sözsüz ki, ədalətli olmalıdır. Ədalət, sözün geniş mənasında heç
b ir ayrı-seçkilik olm adan ləyaqət sahiblərinə haqlarım vermək
dən ibarətdir. Ə dalət qanununa görə, hər kəsin cəzası və ya
m ükafatı öz əməlinin bəhrəsidir.
Müdriklik və dostluqdan danışan müəlliflər qeyd edirlər
ki, bir kimsəyə əbədi səadətə gətirəcək həqiqi dostluq haqq ilə
qu ru la bilən dostluqdur. «Allah-Təalanın nəzərində ən yaxşı
d ost öz dostuna sirdaş olan, ən yaxşı qonşu isə öz qonşusu ilə
yaxşı dolanandır.» (Həzrət M əhəmməd peyğəmbər)
Növbəti bölmələrdə əməyin insamn formalaşmasında,
gənc nəslin tərbiyəsində, bəşəri əlaqə və münasibətlərin yaran
m asında əsas meyar olmasından bəhs edilir və göstərilir ki,
əm ək insanın məqsədəuyğun fəaliyyətidir. Əm ək hər şeydən
əvvəl, insanla təbiət arasında baş verən bir prosesdir. Əmək İn
sanlarla birgə yaranmışdır.
Müəlliflər insan əzabının səbəbi olan həsəd, pislik, kin, nif
rət hərislikdən də söhbət açır və göstərirlər ki, insan hər şeyə
15
Ənvər M ete Həmidov, Zərnurə Həmidova
ancaq ibrət üçün baxmalıdır. Əzabı düşünmək insanı sıxırsa,
əzabın içinə düşmək daha dəhşətli olur. H albuki, düşünmək
içinə düşməkdən daha asan və sadədir. Bunun üçün insan bio
loji varlıqdan insanlıq şəxsiyyətinə ucalmalı və vicdanına
müraciət etməlidir. Qəzəb, m übahisə, dalaşqanlıq pisliklərin
açarıdır. Qəzəb insana xas olan ilkin em osiyalardan biridir.
Tarixi hadisələr qəzəbin intiqam la nəticələnməsini sübut etmiş
dir. Vəhşi ermənilərin Türkiyə və A zərbaycana qarşı törətdik
ləri cinayətlər buna canlı sübutdur. Müəlliflərin qərarı belədir:
«İnsanı qəzəbləndirən amillərdən, həmçinin qəzəb hissinin tə
zahür form alarından asılı olaraq, qəzəb ictimai əhəmiyyətli və
ictimai zərərli, intellektual ekologiya kimi m üsbət və mənfi ola
bilər.»
Bütün bu araşdırm alardan sonra müəlliflər dünyanın ta
nınmış şəxsiyyətlərin bir çoxunun İslam dini və Qurani-Kərim
haqdakı fikirlərini oxuculara təqdim edir və belə bir qərara
gəlirlər ki, dünyanın ağıl və nizam naməsi Qurani-Kərimdir.
Bəşəriyyətin fəlakətdən xilas olmasının yeganə yolu
İslamdır. Vaxt gələcək Qərb bunu sözsüz qəbul etmək məcbu
riyyətində qalacaqdır. Biz buna əminik.
Elbrus Əlizadə,
coğrafiya elmləri doktoru,
АМЕА-пт Həsən Əliyev adına
Coğrafiya İnstitutunun baş elmi işçisi
16
I FƏSİL
SÖZ TANRININ
MÖCÜZƏSİDİR
Varlığın anası doğmamış, inan,
Sözdən gözəl övlad, şahiddi cahan.
Nizami Gəncəvi
Mən aləm sədəfində insandan qiymətli bir gövhər görmədim,
İnsan gövhərində isə sözdən şərəfli cövhər tapmadım.
Məhəmməd Füzuli
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
işler İdarəsi
PREZİDENT
KİTABXANASI
Dostları ilə paylaş: |