Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил
onun elektrokimyavi potensiallarının böyük
fərqli olmasıdır.
Bu və ya diqər səbəbdən metalın yük-
sək elektrokimyavi potensiallar fərqini də-
yişmək mümkün deyilsə, onda qoruyucu ör-
tük çəkilir. Metallaşdırılmış, kimyəvi və lak-
lı örtüklərdən istifadə olunur.
Metallaşdırılmış örtükdən əsasən kon-
takt cütlü detalların materiallarında istifadə
olunur. Potensiallar fərqindən asılı olaraq
anodlu (əsas metala münasibətdə örtüyün
mənfi potensialı) və katodlu (örtüyün müs-
bət potensialı) örtüklərə görə fərqlənirlər.
Korroziya zamanı detalın əsas materialı ilə
birlikdə örtüyün özü də dağıla bilər. Dağıl-
ma örtükdəki məsamələrdən, istismar müd-
dətində cızılma yerlərində və çatlarda baş
verir. Anodlu örtüklərdə korroziya nəticə-
sində örtüyün özü dağılsa da, detalın əsas
materialı dağılmağa səbəb olmur. Katodlu
örtükdə isə bütün proseslər əksinə olur.
Örtük materialı qismində daha çox ni-
kel, mis, sink, kadmium, qalay və gümüşdən
istifadə olunur. Örtüyün qalınlığı material-
dan və örtüyün çəkilmə üsulundan asılı ola-
raq seçilir. Örtüyün mexaniki və qoruyucu
xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün müx-
təlif cinsli materiallardan, çoxqatlı örtülmə-
dən istifadə edilməsi məsləhət görülür.
Örtüyün kimyavi üsulla alınması me-
tallaşdırılmış örtükdən daha davamlıdır.
Kimyəvi üsulla yaradılan qoruyucu plyonka
dayanıqlı olmaqla yanaşı, yaxşı dekorotiv
görünüşdə olur. Örtüyün qalınlığı adətən
1...15 mkm-ə bərabər götürülür.
Oksidləşdirmə - poladda, alüminumda
və onun ərintilərində oksid plyonkanın alın-
masıdır. Bu növ örtük yaxşı xarici görünü-
şə, korroziyaya qarşı dayanıqlıq xüsusiyyət-
lərə malikdir.
Anodlaşdırma - elektrokimyavi üsulla
alüminium və onun ərintilərində dekorativ
örtüyün alınmasıdır, Qoruyucu plyonka kim-
yəvi cəhətdən dayanıqlı olması ilə yanaşı,
yüksək elektriki izolyasiya xüsusiyyətlərinə
malikdir və korroziyadan etibarlı qorunmaq-
la yanaşı onları rəngləmək mümkündür.
Fosfatlaşdırma-poladda yüksək korro-
ziyaya qarşı və elektroizolyasiya xüsusiyyə-
tli qoruyucu plyonkanın alınmasıdır. Alınan
örtük məsaməli və müəyyən olunmuş həddə
qədər davamlıdır. Fosfotlaşdırılmış plyonka-
lar rənglənmədə rəngin astarı kimi istifadə
olunur.
Lak və boyalı örtük detalları korrozi-
yadan qoruyur. Bu növ örtüyün çatışmayan
cəhətlərinə aşağı mexaniki möhkəmlik və
termodayanıqlığı aid etmək olar. Örtüyün bu
növündən karkasların, cihazların üz panallə-
rinin rənglənməsində istifadə olunur. Məmu-
latın xarici görünüşünün keyfiyyətini artır-
maq üçün çoxqatlı rənglənmə təmin olun-
malıdır. Lak və boyalı örtüyün qalınlığı 20-
dən 200mkm-ə qədər olmalıdır. Cədvəl 1-də
lak və boyalı örtün hansı xarici təsirlərə qar-
şı davamlı olması göstərilmişdir [4].
Lak və boyalı örtüklərin qrupları
Cədvəl 1.
Örtüyün qrupları
Xarici təsirlərin növləri
Suyadayanıqlı
Xüsusi
Yağa və benzinə dayanıqlı
Kimyavi dayanıqlı
Termodayanıqlı
Elektroizolyasiyalı
Dəniz, şirin su və onun buxarı
İşığa vermə, dərin soyuqluq, bioloji təsirlər və s.
Mineral yağ və sürtgü yağı, benzin, ağ neft
Müxtəlif kimyavi reaktivlər, aqresiv qazlar, buxar və ma-
yelər, turşu və duz məhlulları +60
0
C temperaturdan yüksək
Elektrik cərəyanı, taclı və səthi boşalma
80....130mkm qalınlıqda olan lak və bo-
yalı örtük, lövhəni komponentləri ilə birlik-
də nəmlikdən qoruyur. Belə örtüklərin çatış-
mayan cəhətinə istehsal prosesinin yüksək
dərəcədə təmiz olmasını və nasaz kompa-
nentlərin dəyişməsinin çətinliyini göstərmək
olar. İstismar prosesində örtük qopur, dağı-
lır, qabıqdan çıxır və elektrik birləşdiriciləri-
nin kontaktları çurklənir. Su buxarı örtüyə
düşdükdə kondensasiya edir və əlaqəsi kəsil-
miş dövrələrdə elektrik müqavimətini azal-
dır. Örtüyün quruması nəticəsində kompo-
nentlərin çıxışlarının yerləşdiyi sıra ilə lak
arasında körpü yaranır. Bu zaman kompo-
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №3, oktyabr, 2014 - жц ил
nentlərin çıxışına və lehim birləşdiricilərinə
mexaniki gərginlik verilir ki, çıxışların yer-
ləşdiyi sıra arasında qısa qapanma yaranır.
Bunun nəticəsində lehim kontaktlarının im-
tina etmə intensivliyi artır.
Bildiyimiz kimi, ətraf mühitdə olan toz
kiçik kütləli bərk hissəciklərin qatışığı şəki-
lində havada olmaqla əşyanın səthinə yavaş-
yavaş çökür. Toz təbii və texniki olmaqla
bir-birindən fiziki cəhətdən fərqlənirlər. Tə-
bii tozlar Yerin səthində Günəşin təsirindən,
vulkanlardan və s. təbii hadisələrdən yaranır.
Texniki tozlar isə avadanlıqların dağılmasın-
dan, materialların emalından, yanacağın
yandırılmasından və s. alınır.
Havanın nisbi rütubəti 75% yüksək ol-
duqda və normal temperaturda toz hissələ-
rinin sayının artması müşahidə olunur ki,
bunun nəticəsində EA-ın hərəkət etməyən
səthlərdə tozun cəzb edilmə ehtimalı artır.
Aşağı nəmlikdə tozun hissəcikləri elektriki
yüklənir. Bir qayda olaraq metal olmayan
toz müsbət, metal isə mənfi yüklənir. Zərrə-
rciklərin yüklənməsi adətən onların toqquş-
ması nəticəsində baş verir.
Havanın tozla çirklənməsi EA-ın fasilə-
siz və etibarlı işlənməsini müəyyən qədər
aşağı salır. Elektromexaniki qovşaqların de-
talarının sürüşkən səthində sürtkü materialı-
na toz düşdükdə bu qatışıq ona yapışır və
onların dağılmasını sürətləndirir.
Tozun təsiri nəticəsində maqnit lentlərin,
disklərin, maqnit başlıqların parametrləri və
xarakteristikaları dəyişir. Bu zaman onlar cı-
zılır və maqnit qatlar yarasız hala düşür.
Kontaktların araboşluğundakı tozlar relenin
kontaktlarında qısa qapanmanın yaranması-
na səbəb olur [5].
Bəzi materialların səhtinə tozun çök-
məsi onun hidroskopiklik (rütubəti özünə
çəkmək) xüsusiyyətinə görə təhlükəlidir. Be-
lə ki, nisbətən çox olmayan nəmlikdə toz
müəyyən dərəcədə korroziyanın sürətini artı-
rır. Öz tərkibində elektrolit olan toz havada-
kı nəmliyi udaraq korroziyanı dəfələrlə güc-
ləndirir. Toz turşu məhlulunu udduqda, hətta
keyfiyyətli rəngləri də tez dağıdır. Tropik öl-
kələrdə toz daha çox kiflənmənin artmasına
səbəb olur.
Uzunmüddətli istismar prosesində kom-
ponentlərin səthində olan toz izolysiya mü-
qavimətini aşağı salır. Bu əsasən yüksək
nəmlik şəraitində çıxışlar arasında cərəyan
itkisinin yaranmasına gətirib çıxarır. Ona gö-
rə də göstərilən xüsusiyyətlər korpusundakı
çıxışlar arasında kiçik məsafəli mikrosxemlər
üçün daha təhlükəlidir. Tozun dielektrik ke-
çiciliyi havanın dielektrik keçiciliyindən
yüksək olduğu üçün komponentlərin çıxışla-
rı arasındaki tutumun artmasını təyin edir.
Buna uyğun olaraq tutum maneələri artır.
Ətraf mühitdən EA-na tozun çökməsi
havanın təbii hərəkətinə maneə törədir, mə-
mulatın soyudulma effektliyini aşağı salır,
çap lövhəsinində laklı örtükdə qorunmayan
cərəyenkeçirici kontaktların normal işlənmə-
sinə mənfi təsir göstərir.
EA-na və onun ayrı-ayrı qurğularına to-
zun girməməsi üçün onlar germetik kor-
pusda yerləşdirilməlidir. Bunun nəticəsində
EA-ın dəyəri artır və işləmənin temperatur
rejimi pisləşir. Əgər EA-ın korpusu deşiklər-
lə yerinə yetiribsə, toz təbii yolla soyudul-
muş hava vasitəsilə EA-ın daxilə keçir. Be-
ləliklə, havanın soyudulması üçün korpusda
yerinə yetirilən ventelyasiya deşikləri mə-
mulatın daxilinə tozun keçməsinə səbəb
olur.
Havanın rütubəti tozun neqativ təsirinə
qarşı mübarizədə böyük rol oynayır. Nisbi
rütubətin 70%-dən yüksək olması tozu nis-
bətən zərərləşdirir. Bunun nəticəsində toz
hava selinin zəif hərəkətində qalxmır və
konstruksiya elementlərinə çökmür. Ona gö-
rə də EA-ı olan otaqlarda döşəməni mütama-
di olaraq yaş əski ilə silmək məsləhət görü-
lür.
EA-in qovşaq, blok və şkaflarının ger-
metikləşdirilməsi, nəmlik təsirindən və ətraf
mühitin zərərli maddələrindən (toz, baro-
metrik təzyiqin dəyişməsi) etibarlı qorunma-
sını təmin edir. Mikrosxemlərin və elektro-
radioelementlərin germetik korpusda yerləş-
dirilməsinə baxmayaraq, istismar proseslə-
rində komponentlərin korpusunun daxilinə
tez-tez nəmlik keçir və materiallar öz xüsu-
siyyətlərini dəyişir ki, bunun nəticəsində qı-
sa qapanmaya şərait yaranır.
Birinci səviyyəli modullar lak örtüyü,
epoksid qatran yapışqanı ilə qorunur. Xüsu-
sən sarğı materiallarında germetikləşdirici
kompaundu (izolyasiya materialını) preslə-