Ekologiya lotinda p65

8
lar muayyan joylarni baholash va tanlashga o‘rganishgan. Kishilar
avvaliga to‘qay va o‘rmonlardan yer ochib, dehqonchilik qilishgan.
Quyi  Amudaryo,  Surxondaryo,  Zarafshon  daryolari  sohillarida
vujudga kelgan dehqonchilik madaniyati tarixi bunga misoldir.
Kishilik  jamiyati  taraqqiyotining  uzoq  davrlarida  odamlar
o‘zlarini tabiat bilan birgalikda his qilgan holda uni ilohiy kuchga
ega  maskan,  deb  hisoblaganlar.  Odamlarning  tabiatga  bunday
yondashuvi, birinchidan, tabiat turar joy, kiyim-kechak va oziq-
ovqat manbayi ekanligi, ikkinchidan, tabiat hodisalari va ularning
sodir  bo‘lish  sabablari  to‘liq  anglanmaganligi  —  ilohiy  kuchga
e’tiqod tufayli vujudga kelgan.
O‘zbekistonda  o‘tgan  asrning  50-yillaridan  boshlab  sanoat,
transport  va  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishining  tez  sur’atlar
bilan o‘sishi hamda aholining ko‘payishi tufayli yer-suv resursla-
ridan keng va ko‘p foydalanilgan, ayni paytda atrof-muhitga salbiy
ta’sir ko‘rsatilib, uning dastlabki tabiiy holati o‘zgara boshlagan.
Ayniqsa,  qishloq  xo‘jaligi  (dehqonchilik)  ishlab  chiqarishi  nati-
jasida atmosfera havosi, tuproq va suv havzalarining ifloslanishi,
o‘simlik  va  hayvonot  dunyosi  ba’zi  turlarining  kamayib  ketish
holatlari kuzatila boshlangan.
O‘zbekiston Respublikasida milliy mustaqillik tufayli tabiat va
inson, ijtimoiy ekologiya sohasidagi haqiqiy ahvol oydinlashgan:
respublikada  o‘ta  og‘ir  va  noqulay  ekologik  vaziyatli  hududlar,
xususan, Orol dengizi va Orolbo‘yi ekologik tanazzuli mavjudligi
jahon hamjamiyatiga ayon bo‘ldi. O‘zbekistonga sobiq sho‘ro tu-
zumi davridan juda og‘ir ijtimoiy-ekologik vaziyat meros bo‘lib
qolgan. O‘zbekiston tabiatidagi salbiy o‘zgarishlarning bosh sabab-
chisi tabiiy jarayonlar bo‘lsa-da, ular antropogen omil — tabiiy
ekologik qonuniyatlarni hisobga olmasdan noto‘g‘ri xo‘jalik yuri-
tish  tufayli  vujudga  kelgan.  Birlashgan  Millatlar  Òashkilotining
Bosh kotibi Pan Gi Mun Orol dengizining qurishini «dunyoning
eng og‘ir ekologik halokatlaridan biri» sifatida baholadi.
Òa’kidlash joizki, hech bir ishlab chiqarish qishloq xo‘jaligidek
tabiat  bilan  bevosita  uzviy  bog‘lanmagan.  O‘zbekiston  qishloq
xo‘jaligida yaroqli yerlarning cheklanganligi, tuproq sho‘rlanishi

---

9
va unumdorligining pastligi, tuproqning suv va shamol ta’sirida
yemirilishi,  atmosfera  havosi  va  suv  zaxirasi  taqchil  bo‘lgan
sharoitda  tabiiy  va  sun’iy  ifloslanishlar  kuzatilayotganligi,  bu
jarayonlarda sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, maishiy
turmush, transport, mashina va mexanizmlar o‘ziga xos o‘rin tutib,
ayrim mahalliy va mintaqaviy ekologik tizimlarga, ularning tabiiy
muvozanatiga turlicha ta’sirlar ko‘rsatilmoqda.
Bugungi kunda jamiyatning tabiat bilan o‘zaro munosabati borgan
sari murakkablashib, «odam—tabiat—xo‘jalik—atrof-muhit» tizimida
ekologik xavfsizlikni ta’minlash ko‘p omilli jarayonga aylanmoqda.
Aslida, ekologik xavfsizlik eng yuksak bioijtimoiy qadriyat — odam va
tabiatdagi tirik mavjudotlar hayotining himoyalanganlik holatidir. Bu,
eng avvalo, chiqindisiz, kam chiqitli va ekologik toza texnologiyalarni
joriy etish, atrof-muhit muhofazasining ekologik asoslari va iqtisodiy
mexanizmini rivojlantirish, ekologik huquqbuzarlik yuzasidan cho-
ralar  ko‘rish  hamda  fuqarolarda  ekologik  bilim  va  tafakkurni
shakllantirish orqali barqaror taraqqiyotni ta’minlash masalasi bo‘lib,
ular umumiy ekologiya fani va atrof-muhit muhofazasi faoliyatining
eng dolzarb amaliy vazifalariga aylangan.
Dastlabki  amaliy  ekologik  bilimlar  ki-
shilarning  hayotiy  ehtiyojlari  tufayli  paydo
bo‘lib,  ajdodlar  tomonidan  to‘plangan  va
avloddan avlodlarga o‘tkazilib kelingan. Zero,
tirik mavjudotlar hayotiy faoliyati xavfsizligi
va inson salomatligi yo‘lida atrof-muhit va uning
ne’matlariga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish g‘oyasi tarixan shakllangan.
Biroq  sayyoramizda  uchinchi  mingyillik  inson  bilan  atrof-
muhit,  tabiat  bilan  jamiyat  o‘rtasidagi  ijtimoiy-ekologik  muvo-
zanatning inqirozga yuz tutishi, bu boradagi ziddiyatlarning chu-
qurlashuvi  bilan  boshlandi.  Ekologik  muvozanatning  buzilishi
mahalliy, milliy-mintaqaviy miqyoslardan chiqib, umumbashariy
muammoga aylandi.
Bugungi kunda odam bilan atrof-muhit o‘rtasidagi murakkab
o‘zaro  munosabatlarning  maqsadsiz,  ko‘r-ko‘rona  rivojlanishi
nafaqat  ayrim  obyektlar,  hududlar,  mamlakatlar,  balki  butun
Ekologiya, atrof-
muhit va barqaror
taraqqiyot soha-
sidagi  ma’rifatning
muhimligi

---

10
insoniyat  uchun  jiddiy  xavf  tug‘dirmoqda.  Bu  esa,  oxir-oqibat,
kishilik jamiyatini ekologik halokat girdobiga olib kelishi mumkin.
Ekologik ma’rifat ekologik ta’lim va tarbiya vositasida amalga
oshiriladi va aholi (shaxs)ning ekologik bilimi, tafakkuri, ongi va
madaniyatini yuksaltirishga qaratilgan faoliyatdir. Ekologik ta’lim
va tarbiya orqali shaxsda ekologik bilimlar, qadr-qimmatli mo‘l-
jallar va xulq-atvor me’yorlari paydo bo‘lib, ekologik madaniyat
asoslari shakllanadi. Ekologik madaniyatli inson nafaqat ona ta-
biat go‘zalliklarini ko‘ra oladi yoki unga baho beradi, balki o‘z
amaliy faoliyati bilan uni yaxshilashga, barqaror taraqqiyot yo‘-
lida  tabiiy-ekologik  muvozanatga  putur  yetkazmasdan  atrof-
muhitni qayta o‘zgartirishga harakat qiladi.
Yoki  boshqacha  ifodalasak,  ekologik  madaniyatli  odam  ov-
qatlanish me’yorining miqdor ko‘rsatkichini tahlil etib, me’yor-
dan past ovqatlanish yoki och qolish mumkinligini; o‘zi yasha-
yotgan joy yoki mintaqadagi suv taqchilligi daryo yoki kanallar-
ning qurib qolishiga, oqibatda dehqonchilik inqirozi yoki hosil-
dorlik  pasayishiga  sababchi  bo‘lishini;  Amudaryo  va  Sirdaryo
suvlarining xo‘jalik va aholi ehtiyojlariga noo‘rin sarflanishi bilan
Orol  dengizining  qurishi  yoki  bug‘li  gazlar  ko‘payishi  tufayli
Yerning o‘rtacha harorati ko‘tarilishi bilan Arktika muzliklari
erishi  o‘rtasidagi  o‘zaro  bog‘liqlikni;  tabiiy  resurslar,  xususan,
o‘simlik  yoki  hayvonot  turlarining  ko‘payishi,  kamayishi,  qayta
tiklanishi yoxud yo‘qolishi sabablarini anglay oladi.
Demak, barqaror taraqqiyotni ta’minlash borasidagi vazifalar
tabiatga  nisbatan  loqaydlikka  mutlaqo  chek  qo‘yib,  har  bir  fu-
qarodan atrof-muhitga mas’uliyatli, ongli munosabatni talab qi-
ladi. O‘zbekistonda Ekologik harakatning vujudga kelishi va uning
faollashuvi ham shundan dalolatdir.

---