Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №5(79) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №5 (79)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
67 narahatlığını Baş Qərargah rəisi Dibiçə göndərdiyi 17 mart və 2 aprel tarixli raportlarında geniş şərh edir və Krasovski-Nerses cütlüyünün İrəvan bölgəsinin idarəçiliyindəki fəaliyyətini Rusiyanın bölgədəki maraqlarına zidd qiymətləndirərək onların bu vəzifədən uzaqlaşdırılmasını vacib hesab edirdi [2, v. 8-9; 5, v. 64]. O, baş qərargah rəisinə göndərdiyi 2 aprel 1828-ci il tarixli məktubunda yazırdı: “Mən təsəvvür etməzdim ki, Krasovski yalnız Nersesin iradəsi ilə hərəkət edəcək, mənim ona verdiyim təlimata məhəl qoymayıb, yenicə ələ keçirilmiş əyalətin idarə edilməsi qayğısına qalmayacaq, bütün əhalinin dörddə üçünü təşkil edən müsəlmanlara himayədarlıq etməyəcək və onlara lazımi vəsait ayırmayacaq” [5, v. 64]. Krasovski İrəvan bölgəsinin idarəçiliyi ilə bağlı öz layihəsini general Dibiçə göndərdikdən bir neçə gün sonra səhhəti ilə bağlı müalicə üçün Tiflisə getməsini Paskeviçdən xahiş etdi. O, özünün İrəvanda olmadığı müddətdə İrəvan Müvəqqəti idarəsinə rəhbərliyin general-mayor Pankratova və ya general-mayor Antrapova tapşırılmasını təklif edərək, bu generalların arxiyepiskop Nerses ilə birlikdə bölgənin idarəsini uğurla həyata keçirə biləcəyini bildirirdi [5, v. 13]. Paskeviç 1828-ci il fevralın 3-də Krasovskiyə Tiflisə getməyə icazə versə də, İrəvan Müvəqqəti idarəsinə rəhbərliklə bağlı onun təklifini qəbul etmədi. Paskeviçin əmri ilə İrəvan Müvəqqəti idarəsinin rəisi vəzifəsinə general-mayor Aleksandr Çavçavadze təyin edildi. A.Çavçavadzenin İrəvana gəlməsindən sonra, fevralın 22-də Krasovski vəzifəsini ona təhvil verib Tiflisə yollandı [3, v. 2]. General A.Çavçavadzenin İrəvan Müvəqqəti idarəsinə rəhbərliyə başlaması ilə bu idarənin tərkibində dəyişiklik edildi. Polkovnik Borodinin yerinə Şirvan piyada alayının komandanlığını öz üzərinə götürmüş polkovnik Xamutov təyin edildi. Müsəlman və erməni əhalisinin nümayəndələri kimi Məhəmməd xan və Məlik Saak da məşvərətçi səslə idarəyə üzv təyin edildilər [9, sənəd 252, s. 460]. Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması ilə İranla müharibəni başa çatdıran general İ.Paskeviç Krasovski-Nerses cütlüyünün İrəvan Müvəqqəti idarəsindəki fəaliyyətini yerində araşdırmaq üçün 1828-ci il martın 16-da İrəvana gəldi. O, bu vaxta qədər, hələ Təbrizdə olarkən, martın 3-də Nerseslə birləşən Krasovskinin İrəvan Müvəqqəti idarəsindəki yarırmaz fəaliyyəti ilə bağlı Baş Qərargah rəisi general Dibiçə geniş məktub göndərmişdi [6, sənəd 436, s. 484-487]. Paskeviç İrəvana gəldikdən bir gün sonra, 1828-ci il martın 17-də general Dibiçə göndərdiyi raportunda Krasovski-Nerses cütlüyünün fəaliyyətini ciddi tənqid edərək bildirirdi ki, Krasovski İrəvanda heç bir iş görməyib, bütün işləri Nersesin ixtiyarına verib, sonuncunun qəbuluna isə ancaq ermənilər düşə bilib və bu vəziyyət müsəlmanlar arasında hökumətin etimadının itməsinə gətirib çıxarmışdır. Erməni arxiyepiskopu Nersesin İrəvan vilayətinin idarəsinə buraxmağı özünün böyük səhvi adlandıran Paskeviç yazırdı ki, “mən təsəvvür edə bilmirəm ki, genaral Krasovski bu dərəcədə siyasəti unudub əhalinin dörddə üçünü müsəlmanlar və yalnız dörddə birini ermənilər təşkil edən bir vilayətdə arxiyepiskopun birtərəfli baxışlarının adi bir icraçısına çevrilə bilər” [2, v. 8]. Krasovski-Nerses cütlüyünün İrəvan Müvəqqəti idarəsindəki yarıtmaz fəaliyyəti ilə bağlı general Paskeviç aprelin 2-də Baş Qərargah rəisinə əvvəlkindən daha geniş və ətraflı olan yeni bir raport da göndərdi [5, v. 64]. Bu və əvvəlki raportları ilə Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı baş qərargah rəisini inandıra bildi ki, Krasovski-Nerses cütlüyünün İrəvan Müvəqqəti idarəsindəki yarıtmaz fəaliyyəti vilayətin böyük əksəriyyətini təşkil edən müsəlman əhalisi arasında hökumətin etimadını heçə endirir, bu əhalinin kütləvi İran tərəfinə köçü baş verir və bütün bunlar Rusiyanın bu bölgədəki maraqlarına böyük zərbə vurur. Paskeviçin raportu imperator I Nikolaya məruzə olundu və nəticədə, 1828-ci il aprelin 10-da general Krasovskinin hərbi xidmətdən tərxis edilməsi haqqında Rusiya imperatorunun sərəncamı verildi [3, v. 10]. Bundan üç gün sonra, aprelin 13-də arxiyepiskop Nerses haqqında da onun İrəvan vilayətindən uzaqlaşdırılması haqqında qərar qəbul edildi və o, Bessarabiya yaparxiyasının dünyasını dəyişmiş arxiyepiskopunun yerinə təyin edilərək Bessarabiyaya göndərildi [6, sənəd 206, s. 252-253]. General İ.Paskeviç 1828-ci il mart ayının 19-da İrəvan Müvəqqəti idarəsinin tərkibində dəyişiklik etdi. İdarənin rəisi general A.Çavçavadze öz vəzifəsində qaldı. İrəvan qalasının yeni komendantı pod- polkovnik N.Koşkarev və mayor V.Medoks general A.Çavçavadzeyə müşavir təyin edildilər. Müsəlman və erməni əhalisinin nümayəndələri kimi Məhəmməd xan və Məlik Saak da məşvərətçi səslə idarəyə daxil edildilər. Müvəqqəti idarənin hakimiyyəti İrəvan bölgəsindən başqa Naxçıvan və Ordubad dairəsinə də yayıldı. 1827-ci il oktyabrın 6-da general İ.Paskeviç tərəfindən təsdiq edilən “Qaydalar”dakı vəzifələrin 68 yerinə yetirilməsi və müsəlman əhalisi ilə erməni əhalisinə münasibətdə bərabər yanaşma nümayiş etdirmək İrəvan Müvəqqəti idarəsinin ikinci tərkibinin qarşısına əsas vəzifə kimi qoyuldu [19, s. 79-80]. 1828-ci il martın 21-də Rusiya imperatoru I Nikolay İranla müharibənin başa çatması və Rusiya ilə İran arasında sülh imzalanması haqqında manifest verdi [7, s. 271-272]. Bu manifestdə yeni işğal olunmuş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisi “qədim Ermənistanın bir hissəsi” elan olundu [7, s. 272]. Bununla da, I Pyotr dövründən başlayaraq Azərbaycan torpaqlarının işğalı üçün onun etnik mənsubiyyətinin zorla dəyişdirilməsinə dair dövlət siyasəti və strateji məqsədin yerinə yetirilməsi burada təsbit edildi. Elə həmin gün - 1828 ci il martın 21-də Rusiya imperatoru I Nikolay İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının Erməni vilayəti adlandırılması haqqında senata fərman verdi [7, s. 272-273; 10, s. 278- 279]. Fərmanda deyilirdi: “İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən İrandan Rusiyaya birləşdirilən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını bundan sonra Erməni vilayəti adlandırmağı hökm edir və öz titulumuza daxil edirik. Həmin vilayətin quruluşu və onun idarə edilməsi qaydaları haqqında Senat lazımi göstərişləri vaxtında alacaqdır” [7, s. 273]. Bununla da, 1827-ci il oktyabrın 6-da general İ.Paskeviçin əmri ilə İrəvan bölgəsini idarə etmək üçün yaradılmış Müvəqqəti idarə ləğv edildi və İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində “Erməni vilayəti” adlı müvəqqəti inzibati-idarə yaradıldı. Ermənilər bunu sevinclə qarşıladılar. Bu zaman erməni ideoloqlarından olan K.Arqutinski X.Lazarevə yazırdı: “İranla bağlanmış sülh bir çox cəhətdən mənə gözəl dəqiqələr bəxş etdi ki, Naxçıvan və İrəvan əyalətlərinin Erməni vilayəti adlandırılması heç də onlardan sonuncu deyildi... Yeni vilayətlərin sakinləri, bizim həmsoylarımız Erməni vilayəti adında bəzi özünəməxsus halları mükafat alır. Gözəl və olduqca faydalı fikirdir” [16, s. 79-80]. “Erməni vilayəti”nin rəisi vəzifəsinə yerli qoşunların komandanı, Müvəqqəti idarənin rəisi, general-mayor A.Çavçavadze təyin edildi. “Erməni vilayəti”nə keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqları və Ordubad dairəsi daxil idi. Yaradılan yeni inzibati vahidin mərkəzi İrəvan şəhəri oldu. Naxçıvan və İrəvan xanlıqları ərazilərində “Erməni vilayəti”nin yaradılması ilə Azərbaycan torpaqlarında erməni dövləti yaradılması üçün mühüm addım atıldı. Erməni vilayətinin idarə edilməsi üçün qaydalar layihəsi də hazırlanmışdı. Həmin layihə erməni əhaliyə qarşı müəyyən liberallığın tətbiq edilməsini nəzərdə tuturdu. Layihə, ümumilikdə Rusiyanın vilayətdəki hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə xidmət etsə də, bu bölgənin erməniləşdirilməsinə də zəmin yaratmalı idi [13, s. 366]. 1828-1829-cu illər Rusiya-Osmanlı müharibəsindən qalib ayrılan Rusiya 1829-cu il sentyabrın 14-də Osmanlı dövləti ilə Ədirnə müqaviləsini imzaladı. Bu müqaviləyə görə Balkanlardakı bir sıra ərazilərlə yanaşı Cənubi Qafqazda da Axalsıx vilayəti Axalsıx və Axalkalaki şəhərləri ilə birgə Rusiyaya keçdi [17, s. 155-157; 21, s. 149-150]. İ.Paskeviçin mövqeyinə görə, Kars paşalığı da Rusiyaya ilhaq edilməli və bu ərazi də köçürüləcək ermənilər hesabına xristianlaşdırılmalı idi. O, bu məqsədlə 1829-cu ilin iyun ayında xarici işlər naziri K.V.Neselrodeyə də müraciət etmişdi. Lakin Rusiya hökuməti, Qafqaz cəbhəsində daha çox Osmanlı ərazilərinin içərilərinə doğru genişlənməni sülh üçün təhlükəli hesab etdi və Axalsıx və Axalkələk paşalıqlarını alıb sərhədin bu paşalıqların sərhədləri boyunca çəkilməsini uyğun bildi [20, s. 296-297]. 1830-cu ildə “Erməni vilayəti”nin rəisi general-mayor V.Bebutov təyin edildi. Onun bu vəzifəyə təyin edilməsi ilə azərbaycanlı xanlara, bəylərə, ağalara qarşı güclü bir təqib kampaniyası başladı, idarəetmə metodunda dəyişiklik edildi. V.Bebutovun təkbaşına rəisliyi gücləndirildi, əvvəllər mövcud olan məşvərətçi orqanlar ləğv edildi. Ermənilərin təkidi ilə vilayətin yeni statusunun möhkəmləndirilməsi naminə onun gerbi də qəbul olundu. Heç şübhəsiz, ermənilərin təkidi ilə qəbul olunmuş bu gerbdə həmin ərazilərin türklərə bağlılığını andıran bir əlamət yox idi. Gerbin aşağı hissəsində Ararat dağının şəkli çəkilmişdi. Onun fonunda tac və Eçmiədzin monastırı, gerbin yuxarı hissəsində isə Rusiya taxt- tacının emblemi olan ikibaşlı qartal təsvir edilmişdi. Bu gerb imperator I Nikolay tərəfindən 1833- cü il fevral ayının 27-də təsdiq olundu [13, s. 367]. İrəvan bölgəsində “Erməni vilayəti” yaradıldıqdan sonra da hələ bir müddət mahal və kəndlərin idarə strukturu xanlıq dövründə olduğu kimi saxlanıldı. Rusiya hakimiyyət orqanlarına sədaqətli olan yerli bəylər və məliklər mahalları, kənd ağsaqqalları isə kəndləri idarə edirdilər. Yalnız vergi sistemində Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|