Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İngilis müəlliflərinin yazdığı müasir fəlsəfə dərsliyində göstərilir ki, indiki dövrdə «elmin fəlsəfi problemləri - qravitasiya
- Д.ТеГ|чмаи. К.Эваис. Философия. M.. «Весь Мир». 1УУ7, с. 10. 323
- T.KyH. Crpyıcrypa nayiHbix peBOJnounn. M., 1977, c.Il. 324
- Neopozitivivn elm fəlsəfəsi haqqında
Aristoteli ilk elm filosofu adlandırmaq olar. O, rasional elmi düşüncənin aləti («orqanonu») olan formal məntiqi yaradıb. Aristotel biliyin müxtəlif növlərini təhlil edib və təsnifatını verib. Əsrlər boyu Aristotelin elm anlayışı və onun bir çox konkret nəzəriyyələri əsas avtoritet sayılmışdır. Yalnız İntibah dövründə dünyanın yeni elmi mənzərəsini və elmi təfəkkürün yeni «orqanon»unu yaratmağa cəhd göstərilib. Bu işin başlanğıcını dünyanın heliosentrik mənzərəsini təklif edən N.Koper- nik qoyub. «Yeni orqanon» və empirik induktiv elmin yeni obrazını təbliğ edən Frensis Bekonun da bu işdə rolu böyük olub. Q.Qaliley isə N.Kopemikin təlimini yalnız hərtərəfli əsaslandırmaqla kifayətlənmədi, həm də elmin təbiəti haqqında yeni anlayış yaratdı və o vaxta qədər heç bir alimin bilmədiyi dəqiq eksperimental tədqiqat metodunu tətbiq etdi. Aristoteldən fərqli olaraq Q.Qaliley inanırdı ki, təbiət qanunlarını ifadə etməyin əsl dili riyaziyyat dilidir. Q.Qalileyin işini R.Dekart, Nyuton və başqa alimlər davam etdirdilər.
Elm fəlsəfəsində çoxlu müxtəlif metodoloji konsepsiyalar - elm nəzəriyyələri mövcuddur ki, qoyulan suallara sistemləş- miş və məntiqi cəhətdən razılaşdırılmış cavab verir. Bu konsepsiyaların yaradıcıları təsdiq edirlər ki, onların konsepsiyası, yəni elmi idrakın analizi elə əsl fəlsəfədir. Bu daha çox poziti- vist metodoloji konsepsiyanın yaradıcıları üçün xarakterikdir. Fəlsəfə və elmin qarşılıqlı münasibəti məsələsi çox mürəkkəbdir və müxtəlif cür izah edilir. Hər iki ifratçılıq - fəlsəfə Д.ТеГ|чмаи. К.Эваис. Философия. M.. «Весь Мир». 1УУ7, с. 10. 323 nin elm üzərində hökmranlığı və həqiqəti müəyyənləşdirmək işində pozitivistlərin fəlsəfəni inkar etmələri - eyni dərəcədə qüsurludur. Elm fəlsəfəsinin görkəmli nümayəndəsi P.Feyerabend hesab edirdi ki, elmi idrakda plüralizmin, yəni alternativ nəzəriyyələrin, fərziyyələrin və başqa bilik formalannm olması zəruridir. O, təsdiq edirdi ki, ağlın rolunu şişirtmək olmaz, çünki elm, yuxanda deyildiyi kimi, əsasən irrasional məşğuliyyətdir, elmdə rasionallıq heç də dindəkindən, miflərdəkindən və başqa mənəvi hadisələrdəkindən çox deyil. Ağılın əsas daşıyıcısı kimi elmin cəmiyyətdə mərkəzi yer tutmasına qəti)^ən imkan vermək olmaz. P.Feyerabend göstərir ki, elm onun metodoloji təsvirinə nisbətən daha çox yayğın və irrasional xarakter daşıyır. İngilis alimi K.Popper də buna oxşar fikirdə idi. XX əsrin görkəmli filosoflarından olan L.Vitgenşteyn də elmin rolunu çox kiçildirdi. O, təsdiq edirdi ki, mistisizmə meyil göstərməyin səbəbi elmin bizim arzulan yerinə yetirmək qabiliyyətində olmamasıdır. Həqiqətən, dərk edilməyənlər həmişə dərk edilmişlərdən daha çox olur. İnsanın dünyanı mənimsəməsinin bütün formalan üçün yer çatır. Sonra L.Vitgenşteyn göstərirdi ki, insan üçün hər şey zəruridir, heç nəyə biganə olmaq lazım deyil. Min illər boyu insanlar yaşamış, torpağı becərmiş, mənzil tikmiş, sevmiş və iztirab çəkmiş, bu və ya başqa şəkildə özünün dünyada olmasını izah etmiş və dəyərləndirmişdir. Elm isə olmamışdır. Bir çox alimlər elmin dövri dinamikası (paradiqma) haqqında mülahizələr yürüdürlər. «Paradiqma» anlayışı elm tarixinin tədqiqinə 1962-ci ildə Tomas Kunun «Elmi inqilabların strukturu» kitabında daxil edilmişdir. O, yazırdı: «Paradiqma deyəndə mən hamı tərəfindən qəbul edilən elə elmi nailiyyətləri başa düşürəm ki, müəyyən vaxt axarında elmi ictimaiyyətə problemlərin qoyuluşu və həlli modelini verİD>.’‘ Paradiqma elmi ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilən və elmi ənənəni təmin edən əqidələrin, dəyərlərin, texniki vasitələrin cəmidir. Elmi ictimaiyyət tərəfindən bütövlükdə qəbul edilən və bir
müddət elmi tədqiqatı istiqamətləndirən bir və ya bir neçə fundamental nəzəriyyəni paradiqma adlandırmaq olar. Belə para- diqmalar nəzəriyyə kimi Aristotelin fizikasını, Ptolomeyin geo- sentrik sistemini, Nyütonun mexanika və optikasını, Eynştey- nin nisbilik nəzəriyyəsini və b. göstərmək olar. Beləliklə, paradiqma - təbiət hadisələrinin tədqiq edilən sahəsi haqqında şəksiz-şübhəsiz qəbul edilmiş bilikləri özündə birləşdirir. Bu təlimin nümayəndələri hesab edirlər ki, elmi inqilab paradiq- maların bir-birini əvəz etməsi prosesini ifadə edir. Yığılan elmi faktlar ümumi qəbul edilmiş nəzəriyyə ilə izah edilə bilməyəndə hakim paradiqmanın böhranı başlayır və elə bu vaxtda elmi inqilab meydana gəlir. Yeni paradiqmaya keçid elmi inqilabın mahiyyətini təşkil edir. Elmi dövrilik nəzəriyyəsi pa- radiqmaların, elmi böhranların və inqilabların elmi idrakın dinamikasının ümumi sxemində birləşdirmək imkanı yaradır. Kun nümayiş etdirdi ki, öz fəaliyyətində alimlər (elmi birliklər) bir çox ənənələrlə (paradiqmalarla) müəyyənləşir. Vəzifə ondan ibarətdir ki, bu proqramlar və onların dəyişmə mexanizmi yenidən qurulsun. O, göstərirdi ki, bu proqramlar (para- diqmalar) dil kimi təxminən elə formada verilir ki, elmin fəlsəfəsinin folkloru, dili, mədəni ənənələri, sosial varisliyi və s. öyrənən sosial-humanitar fənlər sırasına daxil edilməsini başa düşmək imkanı yaradır. Relyativizmin canlanması T.Kunun adı ilə sıx bağlıdır. Elmi biliyin yaranma prosesi indiki dövrdə elm fəlsəfəsində sosial quraşdırma fəaliyyəti kimi nəzərdən keçirilir. Bu ənənəvi həqiqət nəzəriyyəsindən imtina etməyə gətirib çıxarır və relyati- vist ideologiyanın yaranmasına səbəb olur. T.Kunun bu konsepsiyasının idrak prosesinin sosial-mədəni şərtlənməsini başa düşmək işinə çox böyük köməyi oldu. XX əsrdə elm fəlsəfəsi haqqında Qərbdə meydana gəlmiş bir sıra konsepsiyalar haqqında da qısa məlumat vermək istərdik.
bax və Kamapın simasında neopozitivizm elmi biliyin yaradılması, açılması məsələsini ön plana çəkir. Elm onun aşkar edilməsi kontekstində gözdən keçirilir. Burada əsas ideya ilk baxış
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|