Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- •* К.Ясперс. Смысл и познание истории. М., 1994, с.240. ^ Р.Дж.Коллингвул. Идея истории. Автобиография. М.. 1980, с.122. 341
əsas ilə əlaqəni saxlamalıyıq. Tarixi görüş elə sfera yaradır ki, orada bizim insan təbiəti haqqında anlayışımız oyaniD).'*
Bir çox alimlər hesab edirlər ki, tarix insan cəmiyyətinin inkişaf mərhələlərini konkret faktlar əsasında xronoloji ardıcıllıqla öyrənən elmdir. Dialektik materializm tərəfdarları tarixi qanunauyğun, obyektiv, insan iradəsindən asılı olmayan təbii proses hesab edirlər. İdealist filosoflar isə tarixi inkişafın əsasında mənəvi başlanğıc - «dünya ağılı», «dünya ruhu», görkəmli şəxsiyyətlərin ideyaları olduğunu göstərirlər. Bu barədə aşağıda bir daha bəhs ediləcək. Ona görə də burada hələlik pozitivist filosofların fikri ilə kifayətlənirik. İngilis filosofu və tarixçisi R.C.Kollinqvud (1889-1943) hesab edirdi ki, «pozitivizmə özünü təbiət elminə xidmət etmək işinə həsr edən fəlsəfə kimi tərif vermək olar...». Pozitivistlər hesab edirlər ki, bu fəlsəfə «iki elementdən yaranır: birincisi, faktların müəyyən edilməsindən; ikincisi, qanunların işlənib hazırlanmasından. Faktlar bilavasitə hissi qavrayışda müəyyənləşir. Qanunlar faktların induksiya vasitəsilə ümumiləşdirilməsi yolu ilə aşkar edilir».^ Birinci faktın təsiri altında pozitivist tarixşünaslıq yaranıb. Pozitivist filosoflar hesab edirlər ki, bir halda ki, tarix qarşısına faktların sadəcə olaraq açılması vəzifəsini qoyur, o elm ola bilməz. Təbii-elmi və tarixi faktlar arasında yanlış oxşatma aparmaq aşağıdakı zəruri məsələnin qoyuluşunu istisna edir: necə və hansı şəraitdə tarixçi, onun üçün hissi qavrayış obyekti ola bilməyən, yəni yaddaşdan çıxıb və yenidən yaradıla bilməyən faktları dərk etməyə qabildir. Onların fikrinə görə tarixçi faktlara qiymət verməməlidir, onun vəzifəsi həmin faktlann necə olmasını göstərməkdir. Hətta, təbiət hadisələrini izah edərkən marksistlərdən başqa materialist mövqedən çıxış edən filosoflar da tarix sahəsində idealist olmuşlar, çünki onların fikrincə dünyanı insan ağılı idarə edir. •*
•* К.Ясперс. Смысл и познание истории. М., 1994, с.240. ^ Р.Дж.Коллингвул. Идея истории. Автобиография. М.. 1980, с.122. 341 2.2. Cəmiyyət tarixi proses kimi A.
Ümumdünya tarixinin əsas pillələrinin müəyyən edilməsi problemi Marksizmin ictimai-iqtisadi formasiya anlayışı. Cəmiyyətin bütün tərəfləri - istehsal üsulu, elmin vəziyyəti, incəsənət, mənəvi sferanın bütün müxtəlifliyi və dəyərləri, insanların həyat tərzi ilə birlikdə götürülən sosial sistemin keyfiyyətcə müəyyən, tarixən konkret tipi - ictimai-iqtisadi formasiya adlanır. Marksa görə ictimai-iqtisadi formasiyaların tarixi tipləri aşağıdakılardır: ibtidai icma, quldarlıq, feodal, kapitalist, kommunist cəmiyyətləri. «Formasiya» (lat. «formatio» - əmələ gəlmə, törəmə) terminini Marks geologiya elmindən götürmüşdü. Bu elmdəki «formasiya» kateqoriyası ilə fəlsəfədə «formasiya» kateqoriyası arasında oxşarlıq ondan ibarətdir ki, hər iki halda söhbət təşkil olunmuş bir şeyin, törəmənin dəyişməsindən gedir (geologiyada - Yerin süxur qatları, fəlsəfədə - cəmijo^ətin inkişaf mərhələləri). İlk dəfə «formasiya» sözü K.Marksm «Lüi Bo- napartın on səkkiz brümeri» kitabında işlədilmişdi. Ümumdünya tarixinin gedişində sosial orqanizmin bir dünya sistemi başqası ilə əvəz olunur. Tarixdə aparıcı rol yeni yaranan sistemə keçir. Sistemlərin dəyişməsi ilə bərabər dünya tarixinin dövrləri də dəyişir. Marksistlərin fikrincə, tarixdə «təmiz» şəkildə ictimai-iqtisadi formasiya mövcud olmur. Hər bir cəmiyyət keçmiş və hətta gələcək formasiyanın elementlərini ehtiva edir. İctimai-iqtisadi formasiya kateqoriyası ictimai inkişafın müəyyən tarixi pilləsini, konkret cəmiyyətin tarixi tipini, ictimai quruluşu ifadə edir. Marksistlərin dediyinə görə, məhz keyfiyyət müəyyənliyinə istiqamətləndiyi üçün bu kateqoriya bütövün bütün tərkib hissələrini nəzərə almağı tələb edir, çünki onlardan hətta birini də unutmaq bütöv haqqında düzgün məlumat almağa imkan vermir. Elə bir cəmiyyət yoxdur ki, başqasını olduğu kimi dəqiq, xırda hissələri ilə birlikdə təkrar etsin. Belə müxtəlif olduqları 342 və bir-birinə oxşamadıqları üçün cəmiyyətlər özlərində çoxlu mümkün inkişaf variantlarını birləşdirirlər. Marksist filosoflar təsdiq edirlər ki, ictimai-iqtisadi formasiya kateqoriyası imkan verir ki, bütün konkret tarixi müxtəliflik arasında tarixi prosesin özünəməxsus xırda hissələrindən təcrid olunaraq, inkişaf məntiqində onu yenidən quraşdırmaq mümkün olsun. Bəzi xalqlar formasiya inkişafının bu və ya başqa mərhələsini keçməsələr də, tarixi proses bütövlükdə ardıcıl olaraq bir- birini əvəz edən mütərəqqi formasiya tipləri ilə müəyyən edilir və bu proses tarixin irəliyə doğru mütərəqqi hərəkətini ifadə edir. Formasiya adı altında Marks məhz bəşəriyyətin yüksələn mütərəqqi inkişafının böyük mərhələlərini başa düşürdü. Bir tərəfdən, ictimai-iqtisadi formasiya kateqoriyası ictimai inkişafın bir pilləsini o birilərindən ayırmaq, ictimai inkişafın eyni pilləsində olan müxtəlif xalqların tarixindəki ümumi, təkrar olunan cəhətləri müəyyən etmək, yəni konkret tarixi tipləri və istehsal üsulunun fonnalarmı bir-birindən ayırmaq, nəhayət bütövlükdə cəmiyyət həyatını müəyyənləşdirmək üçün meyar (kriteri) rolunu oynayır. O biri tərəfdən, bu kateqoriya dünya tarixini özünün mütərəqqi inkişaf çərçivəsində dövrlərə bölmək imkanı verir. Bəşəriyyət tarixi ayrı-ayrı cəmiyyətlərin tarixindən yaransa da, bir tam kimi çıxış edir. İctimai-iqtisadi formasiya nəzəriyyəsində məhz ayrılıqda götürülmüş sosial orqanizmin inkişafı deyil, birlikdə götürülmüş sosial orqanizmlərin bütövlükdə qanunauyğun inkişafı, yəni bütöv, tam kimi bütün insan cəmiyyətinin təkamülü ifadə edilir. Marksistlər hesab edirlər ki, bununla yanaşı yalnız ictimai- iqtisadi formasiya nəzəriyyəsi mövqeyindən tarixi faktları başa düşmək, tarixi prosesin mərhələlərinin xüsusiyyətlərini, tarixi dövrləri, bölgələrin və ayrı-ayrı ölkələrin ictimai inkişafını, həmçinin bu və ya başqa səbəblər üzündən inkişafı keçmiş dövrlərdə ləngiyən xalqların tərəqqi yollarını aydınlaşdırmaq olar.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|