Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
ideologiya şüurun nəzəri səviyyəsinin xüsusi analoqudur ki, burada müəyyən sosial qruplann, siyasi partiyalann mövqeyindən sosial gerçəkliyə sistemli qiymət verilir. Ən geniş mənada «ideologiya» termini ideyalar haqqında təlim deməkdir. İdeologiya - sosial psixologiya ilə sıx əlaqədədir. Bu vəziyyət özünü onda göstərir ki, onlar insanın həm emosional (hissi), həm də rasional (əqli) seçmə sferasını formalaşdıraraq bir-birini tamamlayır. İdeologiya - müəyyən siyasi qüvvələrin mənafeyini nəzəri cəhətdən formalaşdırmaq və ifadə etmək üçün insanlann fəlsəfi, dini, əxlaqi, estetik və başqa görüşlərinin cəminə deyilir. Bütün görüşlər, davranış normaları və onlara verilən qiymət həlledici dərəcədə həmin siyasi qüvvələrin ideologiyasından asılıdır. Hər bir siyasi qrup özünün rolunu başa düşərək xüsusi ideoloq dəstəsini irəli sürür ki, onlar da bu və ya digər dərəcədə elmə əsaslanaraq həmin qrupun adi şüurunun verdiyi materiallardan siyasi ideologiya yaradırlar. Beləliklə, alimlərin çoxunun fikrincə ideologiya cəmiyyətin həyat və fəaliyyətini istənilən şəkildə təşkil etmək üçün praktiki vəzifələrin həll edilməsinə yönəldilmiş biliklərin sintezidir. İdeologiya insana və bütövlükdə cəmiyyətə necə yaşamağı, nə üçün başqa cür yox, məhz belə yaşamağı izah etməyə çalışır. Cəmiyyətə ideologiya lazımdırmı? Əlbəttə lazımdır. Lakin heç bir ideologiya cəmiyyətə zorla qəbul etdirilməməlidir, çünki demokratik dövlətdə bir rəsmi hakim ideologiya ola bilməz. Dövlət qanunlarla idarə edilməlidir. «İdeologiya» terminini 1801-ci ildə fransız filosofu və iqtisadçısı Antuan Destyüt de Trasi (1754-1836) elmə gətirmişdir. Onun diqqət mərkəzində aşağıdakı məsələ dururdu: nə üçün ideyaların müəyyən kompleksi cəmiyyətə ciddi təsir göstərə bilir, başqa (özlüyündə doğru) ideyalar isə belə təsir göstərə bilmir. «İdeologiyanın elementləri» əsərində o, «ideologiya»nı insan ideyalarının hissi təcrübədən meydana gəlməsi qanunları haqqında elm hesab edirdi. O, hesab edirdi ki, siyasət, etika və s. həmin elmin əsas prinsiplərinə əsaslanmalıdır. 399 Marksizmə görə isə ideologiya sinfi xarakter daşıyır. İnqilabçı sinfin - proletariatın ideologiyası «mürtəce burjua ideo- logiyası»na qarşı banşmaz mübarizə apanr. İdeoloji mübarizədə kompromis ola bilməz. K.Marks ideologiyanın sosial-iqtisadi nəzəriyyəsinin banisi oldu. Onun fikrincə hər bir ictimai nəzəriyyənin arxasında müəyyən maraqlar dayanır. Bu fenomeni və ya sosial, həyati maraqlar ilə şərtlənən təfəkkürü Marks ideologiya adlandırdı. Eyni zamanda o, görmürdü və yaxud görmək istəmirdi ki, öz nəzəriyyəsi də ideoloji xarakter daşıyır və bəzi hallarda birtərəflidir, tənqid etdiyi kapitalizmi və burjua nəzəriyyələrini təhlil edir. Siyasi nəzəriyyədə ideologiya deyəndə kiminsə maraqlanna xidmət edən ideyalar sistemi başa düşülür. Marksa görə ideologiya elə rasional-zehni üsuldur ki, hökmranlıq və tabe olmağın real iqtisadi münasibətlərini gizlədir. İdeologiya maddi həyati münasibətləri əks etdirən yanlış şüurdur. XX əsrin 60-cı illərində Qərbdə qısa müddət, lakin çox kəskin şəkildə «ideologiyanın sonu», «deideologizasiya» fikri geniş yayılmışdı. İndiki zamanda da bu fikrin tərəfdarlan az deyil. Belə halda ümumbəşəri dəyərlər ön plana çəkilir. Lakin tezliklə millətçiliyin, separatizmin, fundamentalizmin müxtəlif variantlarının güclənməsi göstərdi ki, ideologiyanın sonu haqqında danışıqlar həddən artıq şişirdilib. Əksinə, ideologiya bir çox alimlər (Corc Loc ABŞ-da, Martin Seliger İngiltərədə və b.) tərəfindən ən vacib milli ehtiyat, ölkənin modernləşməsinin və onun
dünyada tutduğu
yeri müəyyənləşdirən bir amil kimi qiymətləndirilir. Bəs fəlsəfənin ideologiyaya münasibəti necə olmalıdır? Fransız marksist filosofu Lüi Altüsser göstərirdi ki, fəlsəfə təmiz nəzəri idrak olduğu üçün onun əsas vəzifəsi ideologiya ilə elm arasında dəqiq sərhəd xətti çəkməkdir. İdeologiya praktiki xarakter daşıyır, o reallığa müəyyən dəyərləri zorla qəbul etdirmək, onu dəyişdirmək istəyir; lakin ideologiyanın reallığı təmsil etməsi haqqında iddiası əsassızdır. Fəlsəfə bu iddianı gözdən salmalı, nəyin ideologiya, nəyin isə elm olmasını müəyyənləşdirməlidir.
Çoxpartiyalı sistem şəraitində tədricən yeni, praqmatik model yaranır ki, burada siyasət ön plana çəkilir, ideologiya isə ona xidmət edir. İdeologiya siyasi prosesin kənarlarına doğru uzaqlaşdırılır. İdeyaların rəqabəti öz yerini partiyaların rəqabətinə verir. Belə halda yüksək ideyanın cazibədarlığı deyil, hakimiyyətdə olan partiyanın konkret praktiki məsələləri nə dərəcədə səmərəli həlletmə qabiliyyəti əsasdır. Lakin bu o demək deyil ki, ideologiya ümumiyyətlə yox olur. İdeologiya siyasi, hüquqi, fəlsəfi, əxlaqi, dini, estetik ideya və görüşlərin sistemi kimi qalır. Bu o deməkdir ki, ideologiyasız cəmiyyət mümkün deyil. İdeologiya ətrafında mübahisələr davam edir və indi də müxtəlif fikirlər irəli sürülür. Filosofların çoxu tərəfindən göstərilən dilemma belədir: «İdeologiya yaxud həqiqət». Bu məsələnin üç mümkün alternativ həlli irəli sürülür: 1) hər bir ideologiya yalandır, çünki hər hansı sosial qrupun, sinfin marağı keçicidir. Özünü və marağını əbədiləşdirməyə çalışan sinif, qrup, partiya yabançılaşmış yalan şüur, yəni həqiqət üzərində öz monopoliyasını yaradan və bunun nəticəsində onu məhv edən ideologiya yaradır; 2) həqiqət elm vasitəsilə üzə çıxanlır və ideologiya ilə bir araya sığmır. Sosial maraqların ifadəsi kimi ideologiya həmişə həqiqətin şüurlu və yaxud şüursuz təhrifinə gətirib çıxanr. Ona görə də həqiqəti axtarmaq avtomatik olaraq ideologiyanın dağılmasına gətirib çıxanr; 3) sosial- siyasi elmlər sahəsində ideologiyanı həqiqətdən ayırmağın mümkünsüzlüyünü qəbul etmək. İdeologiya həm də müsbət funksiyanı yerinə yetirir. İctimai-kütləvi şüurun bütün formalarının fəaliyyət göstərdiyi diapazon - onun əsas struktur səviyyələri ən ümumi şəkildə yuxarıda göstərilənlərdən ibarətdir.
Fəlsəfə tarixində insan varlığı geniş tarixi-nəzəri səpkidə araşdırılır; həyatın mənası, insanın mahiyyəti, məqsədi və
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|