Ərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 23
operanın birinci tamaşasına Qurban Primovdan başqa heç bir tarçı gəlmədi. Odur ki, m ən tamaşanın başlanmasına iki saat qalmış bu çatışmamazlığı t əcili surətdə aradan qaldırmalı oldum: tarçılar dəstəsinin çalacağı musiqi parçalarını skripkaçılar partiyasına əlavə etdim” 11 . Muğamat dəstgahlarının şöbə və guşələrindən ibarət olan tərkibi və bu t ərkib daxilində həmin şöbə və guşələrin ardıcıllığı məsələsi ilə əlaqədar olaraq davam ed ən fikir ayrılığının səbəblərini bilmək üçün hər şeydən əvvəl Üzeyir Hacıbəylinin “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” elmi əsərindəki “Tarixi məlumat” fəslinə müraciət edilməlidir. Burada Ü. Hacıbəyli öz ifadəli mühərrir-yazıçı qələminə xas olan bədiilik və maraqlı t əşbihlər ilə muğamatın əsrlər boyu nə kimi və nə səbəbdən daimi olaraq d əyişikliklərə məruz qaldığını canlı və əyani surətdə izah edir. O yazır: “… Yaxın Şərq xalqlarının musiqi mədəniyyəti XIV əsrə yaxın özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatmış, on iki sütunlu və altı qüll
əli bir “bargah” (dəstgah) şəklində vüqarla yüksəlməkdə idi. Onun zirv
əsindən dünyanın dörd tərəfinə: Əndəlisdən Çinə və Orta Afrikadan Qafqaza q ədər möhtəşəm bir mənzərə açılmışdı. Həmin bu “musiqi m ədəniyyəti sarayının” inşasında ensiklopedist və qədim yunan musiqi n əzəriyyəsini yaxşı bilən Əbu-Nəsr Farabi kimi alim-memar, Avropada Avitsenna adı ilə məşhur mütəffəkkir alim Əbu Əli ibn-Sina, Əl-Kindi və başqaları iştirak etmişlər. Bu musiqi “ bargahı”nın zahirən möhkəm surətdə isnad etdiyi 12 sütun – 12
əsas muğamı, 6 qüllə isə – 6 avazatı təmsil edirdi. 12 əsas muğam bunlar idi: Üşşaq, Nəva, Busəlik, Rast, İraq, İsfahan, Zirəfkənd, Bözörg, Z əngulə, Rəhavi, Hüseyni və Hicaz. XIV əsrin axırlarında baş verən ictimai-iqtisadi və siyasi d əyişikliklərlə əlaqədar olaraq, bu möhtəşəm “musiqi bargahında” fəlakətli çatlaqlar əmələ gəldi ki, bunun nəticəsində həmin “bargahın” sütunları və qüll ələri söküldü, özü isə uçulub dağıldı. Yaxın Şərq xalqları həmin uçub dağılmış “musiqi binasının” dəyərli “qırıntılarından” istifadə ilə buna özlərinin də məqam-tikinti” materialını
11
Узеир Гаджибеков. “От Лейли и Меджнун” до “Кер оглы”. “Бакинский рабочий”, 16 марта 1938 г., № 61 Mü əllifdən 24 qataraq, h ər kəs özlüyündə, öz xalqı üçün səciyyəvi olan üslubda, özünün xüsusi “musiqi m əbədini” bina etdi. Bu işdə təbiidir ki, 12 klassik muğamın adları və eləcə də bu muğamların özləri böyük dəyişikliklərə məruz qaldılar: bel ə ki, əvvəllərdə müstəqil muğam sayılan musiqi, – indi bəzi xalqlar musiqisind ə – muğamın bir şöbəsinə çevrildi, ya da əksinə: əvvəlləri şöbə adlanan hiss ə indi müstəqil bir muğam oldu. Eləcə də eyni ad daşıyan muğam və onun şöbələri ayrı-ayrı xalqlarda başqa-başqa məfhumu ifadə etm
əyə başladı. Zamanın və hadisələrin sarsıdıcı təsirinə qarşı mətanətlə duran yegan ə muğam – “Rast”dır. Bu muğamın özülü o qədər möhkəm və əsası o qədər məntiqlidir ki, o, daşıdığı adın mənasına tamamilə uyğun gəlir: Rast – y əni düz, dürüst, düzgün. Qədim musiqişünaslar “Rast”ı muğamların anası adlandırmışlar. O, nəinki daşıdığı adı və öz səsdüzümünün kökünü, h ətta öz tonikasının (mayəsinin) ucalığını da zəmanəmizə qədər mühafizə edib saxlamışdır. “Rast” muğamı Yaxın Şərq xalqlarının hamısında eyni t ərtibdə olub, tonikasının ucalığı da eynidir. Bu tonika kiçik oktavanın “sol” notundan ibar ətdir”
12 . “Rast” muğamının kök quruluşunun Yaxın Şərq xalqları musiqisində ümumi
olması haqqında Üzeyir Hacıbəylinin müddəası tamamilə düzgündür v ə buna heç söz ola bilməz. Lakin bu ümumilik “Rast”ın, Üzeyirbəy qeyd etdiyi kimi, yalnız səsdüzümünün kökü, tonikasının ucalığı kimi cəhətlərinə aid edilm əlidir. Çünki tərtibi, quruluşu, səsdüzümü, kökü və mayəsinin ucalığı etibarı ilə bu qədər ümumi sayılan “Rast”ın dəstgah tərkibinə g əldikdə, xüsusilə onun şöbələrinin ardıcıllığına aid ayrı-ayrı təfərrüatı n əzərə alsaq, burada artıq böyük bir fərq, müəyyən ayrılıq və xüsusiyyət olduğunu görərik. H əm də bu ayrılıq cəhətlərini nəinki ayrı-ayrı xalqların “Rast” muğamını bir-birilə müqayisə etdikdə, hətta Azərbaycanda təxminən eyni tarixi dövr ə mənsub olan məktəblərin musiqi praktikasında da müşahidə etm
ək mümkündür. “Rast” dəstgahının tərkibi (yəni hansı şöbə və guşələrdən ibarət olması) və eyni zamanda bu şöbə və guşələrin ardıcıllığı üzr ə olan ayrılıq aşağıdakı cədvəllərdən aydın görünür:
12
Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|