Ərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
Mü əllifdən 18 Tufarqanlı, Aşıq Ələsgər, Valeh, Hüseyn Bozalqanlı, Növrəs İman, Miskinli Əli kimi saz və söz ustalarının yaradıcılıq ənənələrini davam etdirən Aşıq Əsəd Rzayevin, Aşıq Mirzə Bayramovun, Aşıq İslam Yusifovun, Aşıq Avakın və bunlardan dərs almış bugünkü istedadlı aşıqlarımızın ifa etdikləri qoşmalar, gəraylılar, təcnislər, müxəmməs və dodaqdəyməz kimi formaların musiqisind ə eşidirik 3 .
v ə fomalarına məxsus terminlər də mərkəzi yer tutur. Bu təbiidir. Çünki vaxtı ilə eyni zamanda bədii ədəbiyyat janrlarından biri olan muğamat 4 – xalq dühasının böyük ilham və incə zövqlə uzun illər ərzində sevə-sevə yaratdığı möhtəşəm musiqi abidəsidir. Muğamat – xalq musiqi təfəkkürünün ən gözəl yaradıcılıq məhsuludur. Dərin məna, aydın və səlis ifadə daşıyan m əntiqi qaydalara, dürüst üsullara və müəyyən musiqi sisteminə əsaslanan muğamat dolğun məzmuna və zəngin formalara malikdir. Muğamatın yaranması və tarix boyu inkişafı işində bir çox xalqlar iştirak etmişlər. Yaxın və Orta Şərq ölkələri arasında olan qarşılışlı iqtisadi v ə mədəni əlaqə, böyük karvan yolları üzərində salınmış şəhərlərdə musiqinin yayılması və sairə bu kimi amillər ərazisi bir-birinə yaxın olan qonşu xalqların musiqisində bir çox ümumi cəhətlərin varlığını meydana g ətirmişdir. Bu xüsusda görk əmli sovet musiqi alimi X.S.Kuşnaryovun mülahiz ələri çox maraqlıdır. O yazır: “Muğamat əsas etibarı ilə müsəlman al əmi xalqlarının incəsənətidir. Muğamatın inkişafında qeyri-müsəlman, o cüml ədən ermənilərin də müəyyən dərəcədə iştirak etdiyi haqqında olan mülahiz ə, xüsusən məsələ muğamatın nisbətən gec, sonralarda yaranmış formalarına aid edilərək irəli sürülürsə – əsassız deyil”. Bu m
əsələ ilə əlaqədar olaraq, X.Kuşnaryov oradaca bir haşiyə çıxaraq qeyd edir ki, Şərqdə X əsrdən başlayaraq musiqinin nəzəri m əsələlərinə ciddi maraq göstərən əl-Farabi 5 v
ə Əbu Əli ibn-Sina 6 kimi 3 Bax: “Qeydl ər, şərhlər və monoqrafik məlumat” bölməsi - 1. Azərbaycan xalq musiqisi, s.391.
4 Bax: “Qeydl ər, şərhlər və monoqrafik məlumat” bölməsi - 2. Muğamat, s.392. 5 Bax: “Qeydl ər, şərhlər və monoqrafik məlumat” bölməsi - 3. Əl-Farabi, s. 392. 6 Bax: “Qeydl ər, şərhlər və monoqrafik məlumat” bölməsi - 4. İbn-Sina, s. 394. Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 19
aliml ərin və həmçinin onların məsləkdaşlarının tətbiq etdikləri tədqiqat metodu il ə qədim erməni musiqi nəzəriyyəçilərinin metodu arasında heç bir t əmas nöqtəsi, rabitə və yaxınlıq yoxdur. Lakin professor X. Kuşnaryov bu, əslində düzgün olan müddəalarını şərh etdikdə, muğamat sənətinə aid olan bir neçə vacib və çox mühüm c əhətləri nəzərindən qaçırdığına görə və həm də bəzən sadəcə faktoloji s əhvlərə yol verdiyindən arabir, lazımınca əsaslandırılmamış, birtərəfli n əticələr çıxarmış olur. O, muğamat sənətinin tarixi və xüsusiyyəti haqqında qiymətli elmi müşahidələrini davam etdirdikdən sonra məsələyə bir qədər səthi və formal t ərzdə yanaşdığından ayrı-ayrı hallarda mahiyyəti etibarı ilə yanlış mülahiz ələr irəli sürür. Məsələn o, Aşıq Həyatın “Matin matani anıman” (“ Yarın barmağındakı üzük nə gözəldir”) mahnısını təhlil etdikdə göstərir ki: 1)
Mahnı “Müxalif” muğamı kökündə bəstələnmişdir; 2)
“Müxalif” muğamı isə “sinfi mənsubiyyəti” etibarı ilə “Zaqafqaziyadakı əsilzadələr (aristokratlar) zümrəsinə məxsus olan bir muğamdır” (!?); 3)
“Müxalif” az əri xalq musiqisində güya ən az işlənən muğamdır. Burada mü əllif öz şəxsi fikrini əsaslandırmaq üçün Üzeyir Hacıbəylinin məlum kitabının 9-cu səhifəsində olan elmi müddəaya isnad edir.
X. Kuşnaryovun irəli sürdüyü bu mülahizələrin üçü də həqiqətdən uzaqdır. Çünki: 1) Biz
Kuşnaryovun təhlil etməyə çalışdığı mahnını diqqətlə dinl
ədikdə (xüsusən onun doqquzuncu xanədə “si bemol” notunda qərar tapdığını nəzərə aldıqda), bu mahnının “Müxalif” məqamı üzərində yox, b əlkə daha doğrusu “Hümayun” kökündə (həm də Azərbaycanda işlənən “Hümayun” m əqamında yox, - İran “Hümayun”u üstündə) bəstələndiyini y əqin etmiş olarıq; 2) Az əri xalq musiqisinin ən orijinal nümunələri içərisində məhz “Müxalif” kökünd ə bir çox gözəl mahnı, təsnif və rənglərin olduğunu, “Çahargah” d əstgahının ən mərkəz şöbələrindən birinin “Müxalif” olması, vaxtil ə Zaqafqaziyada, o cümlədən Azərbaycanda kübarların xüsusi olaraq Mü əllifdən 20 imtiyazlı vəziyyətdə yaşadıqları dövrdə (XIX əsr) azəri xalq musiqisində “Müxalif”in bir çox d əstgah tərkibində mühüm yer tutması və s. bu kimi c əhətlər həmin muğamın heç də yalnız zadəganlara məxsus olduğuna dəlalət etmir. Bizc ə, muğamların bu tərzdə, süni surətdə və bəzi zahiri əlamətlərinə gör ə təsnif edilməsi, bu qayda üzrə onların “sinfi mənsubiyyətini” b əlliləşdirmək təşəbbüsü düzgün prinsip sayıla bilməz; məsələyə belə yanaşma axırda saxta sosioloji mülahizələrlə nəticələnə bilər; 3) “Müxalif” muğamının Azərbaycan xalq kütlələri içərisində güya geniş yayılması haqqında Ü.Hacıbəylinin kitabında heç bir söz yoxdur. Sonra professor X. Kuşnaryov muğamat məfhumuna, məlum olduğu kimi, “öz üsulu v ə xarakterinə görə improvizasiya mahiyyətli geniş instrumental-vokal, ya da instrumental əsər” - deyə əslində tamamilə düzgün t ərif verməklə bərabər, əvvəla, muğamatın qeyd olunan formalarından əlavə, h əm də yalnız vokal şəklinin də varlığını nəzərdən qaçırır, ikincisi də muğamatın başqa formalara nisbətən məhz instrumental-vokal tərəfinin əsas mövqe
tutduğu məsələsinə nədənsə az fikir verir. Halbuki muğamatın instrumental-vokal əsər şəklində ifası işində vokal cəhətinin, daha doğrusu oxunan m ətnin, şerin (başlıca olaraq qəzəl formasının) tutduğu böyük mövqeyi unutmaq düzgün olmaz. Biz muğamatın vokal ifaçılığında əruz v əznində yazılmış şeirlərin bəzi hallarda daha münasib, daha təbii olması və üstünlük göst ərməsi səbəbləri kimi incə və “nazik mətləbləri” nəzərə aldığımız bir halda, muğamatın “qeyri-müsəlman xalqları” dilində necə s əslənə biləcəyini və nə kimi təsir bağışlayacağını təsəvvürə gətirmək heç də ç ətin deyil. Məhz buna görə də, ehtimal etmək olar ki, X.S.Kuşnaryovun “qeyri-müs əlman və o cümlədən erməni” deyə nəzərdə tutduğu sənətkarların muğamat ifaçılığındakı iştirakı, - muğamatın əsas etibarı ilə yalnız instrumental sah əsi üzrə məhdudlaşmış və bu xalqlar öz arasından bir çox istedadlı və muğamatı böyük məharətlə ifa edən sazəndələr – instrumentalistl ər (tarçılar, kamançaçılar, düdükçülər, nağaraçılar və sairə) yetişdirdikləri halda, bunun müqabilində, sözün həqiqi mənasında əsil muğamat müğənnisi – xanəndə tərbiyələndirə bilməmişlər. Professor X. Kuşnaryov çox haqlı olaraq qeyd edir ki, muğamat s ənətinə aid bir çox problemlər, o cümlədən muğamatın tarixi inkişafı, onun kompozisiya prinsipl əri, milli xüsusiyyəti kimi məsələlər hələ bu vaxta Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|