11
Petrograd
telgraf ajansı, Kafkasya Valiliği adına bunu resmî olarak
yalanladı. Jön Türk Hükümeti de bağımsız Ermenistan’ı vaat
etme
miştir. Hükümet adına İstanbul Telgraf Ajansı bunu
kanıtlamaktadır.”
Aynı derginin yazı kurulu 15. sayısında şaşırtıcı bir haber
yayınladı: “Petrograd Kongresi’nde Grigor Çalhuşan, Rus
Hükümeti’nin özerk Ermenistan’ı vaadettiği söylentisini Piskopos
Mesrop, Samson
Arutyünov ve Aleksandr Hatisov Ermenileri
coşturmak için uydurduklarını söyledi.” (GARF. Fon 102. Sayı
247(1917). Dosya 168. Sayfa 39 arkası).
8. başlık olan “Ermeni Mülteciler”de ise dönemin dergilerinin
mülteciler ile ilgili mühim istatistikî bilgiler içerdiği yer almaktadır.
Mesela, 1916 yılında yayınlanan “Armyanskiy Vestnik” dergisinde,
öldürülen, tehcir edilen ve İslam dinini kabul eden Ermenilerin sayısı,
835.
600 kişi civarındaydı. Samsun 20.000, Trabzon 32.700, Erzurum
72.000, Erzincan 25.000, Bayburt 17.000, Harput 45.000, Sivas 81.000,
Diyarbakır 55.100, Bitlis–Muş 51.500’dir. Aynı derginin 1. sayısında
Kafkasya
’daki mültecilerin sayısı 164.000 kişiydi. Bunlardan, 100.716
Erivan, 11.840 Gence (Azerbaycan), 7660 Tiflis
Vilayet’inde, 1360
Tiflis’te, 11.000 Kars Bölgesi, 900 Bakü Eyaleti’nde, 12.000 Eleşkirt
Vadisi
’nde ve 20.000 İran’da bulunmuştu. 1916 Ocak ayında Türkiye
ve İran’da bulunan mültecilerin sayısı: 15.000 Urumiye (İran), 20.000
Dilman, 4500 Hoy B
ölgesi’nde (İran-Azerbaycan), 5000 Van, 1100
Beyazıt, 6000 Diyadin. (Armyanskiy Vestnik, No:1, 1916).
Tiflis
arşivinde 1915 yılı ve sonrası dönemle ilgili Ermeni
mülteciler hakkında çok sayıda belge bulunmaktadır. Bu belgelerde,
Ermeni mültecilerinin sayıları, bunlara nereden ve ne kadar yardım
yapıldığı, gittikleri yerlerdeki yaşam koşuları gibi konular hakkında
bilgiler verilmektedir.
Sonuç itibariyle, yukarıda verilen bilgiler, eserimizdeki
belge
leri ana hatlarıyla özetlemektedir. Ele aldığımız 1912-1917
devresi,
gerek Osmanlı Devleti gerekse Rusya Hükümeti açısından
önemli olayların olduğu bir dönemdir. Yayınladığımız bu arşiv
belgeleri
bölgedeki siyasî gelişmelerin daha iyi anlaşılmasına katkı
sağlayacaktır.
13
BELGE
LERİN KONULARI
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDAN ÖNCE DOĞU
ANADOLU VE ERMENİLER
Belge 1
Rus
Gizli
Servisinden
Ermenilerin
Müslümanları
Müslümanların da Ermenileri tehdit ettiklerine dair iddialarını
araştırmak üzere ajan isteği, Taşnakların bu iddialardaki rolü.
Belge 2
Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın Taşnaklarla ittifak yaptığı, Türk
makamlarının Ermenilere özerk yönetim hakkı vereceği.
Belge 3
Taşnakların İran’da Türklerin tarafında olduğu ve Rus etkisini
azaltmaya çalıştığı, Ermeni fedailerin durumu, Aleksandr Mgebrov’un
Ermenileri, Ruslara karşı Türklerin tarafına çekmeye çalıştığı.
Belge 4
Taşnakların Ermeni meselesini ciddiye almaya başlamaları, bu
konuda Rusya
’nın ağır davranması, Almanya’nın Ermenilere destek
vermek isteği.
Belge 5
İranlıların görüşlerine göre, Türkiye’nin, [Büyük] Devletlerin
Ermeni meselesine karışmalarına izin vererek büyük ve tamiri imkânsız
bir hata yapması ve bunu izleyen sonuçlar.
Belge 6
Balkan
Savaşı’nın Ermeniler üzerindeki etkisi.
Belge 7
Türkiye’deki Ermeni savunması için para toplanması,
Mirzoyevler
’in para bağışı.
Belge 8
Murad
, Muşeg ve Panov’un Türkiye’de olduğu; Ermenilerin
silahlı mücadele çalışmaları.
14
Belge 9
Balkan Savaşı’nın Taşnaklar üzerindeki etkisi, Anadolu’da
silahlı çeteler oluşturulması.
Belge 10
Taşnakların faaliyetlerini Rusya’ya değil, Türkiye’ye
yönelteceği.
Belge 11
Taşnakların
yaptığı
toplantı
sonucunda,
Türkiye
Ermenistanı’nın Rusya'nın himayesi altında özerklik ilan etme
projesine dair başvurularına, Ermeni Katolikosu V. Kevork’un cevabı;
Ermenilerin Doğu Anadolu’da silahlandıkları.
Belge 12
Tiflis
Ermeni Hayırsever Cemiyeti kadrosundaki İvan
Simonov
’un bildirdiğine göre, Erivan’daki Müslümanların hızla
silahlandığı, Ermeni katliamı olabileceği şüphesi.
Belge 13
Ermeni savunmasını örgütlemek için Murad’ın İstanbul’dan
Erzurum
’a geldiği.
Belge 14
Rusya
Dışişleri Bakanı Sazonov’un Kafkasya Genel Valisi’ne
gönderdiği gizli telgrafta, Ermenilerin Rusya’nın koruması altına
girmek istedikleri, bu isteğin kabul edildiği; ayrıca Ermeni meselesinin
Büyük Devletler Komitesi tarafından ele alınmasının Ermenilerin
çıkarlarına hiç uygun olmayacağı; Türklerin bu durumdan istifade
ettikleri; böyle bir zamanda Ermenilerin Rusya’dan toplu isteklerde
bulunmaları gibi faaliyetlerinden vaz geçirilmesi isteği.
Belge 15
Taşnakların faaliyetlerinin durdurulması nedeniyle Tatarların
silahlandığı, Ermenilerden intikam alacakları iddiaları.
Belge 16
Gümrü, Erivan ve Gence’de Taşnak Partisi’nin faaliyetlerinin
durdurulması karşısında yapılan protestolar ve Tatarların silahlanması.