Farmatsiya

O’quvchilar uchun adabiyotlar:

1.M.Miralimov «Yig`indi preparatlar texnologiyasi» 2001 yil «Abu Ali Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti» nashri. 3-25 betlar.

Axborot-resurs markazidan foydalanish uchun (kutubxonadan)

2.Z.N. Nazirov «Dori turlari texnologiyasi» 1976 yil «Meditsina» nashri

3.Davlat Farmakopeyasi IX-X-XI nashrlari.

4.Internet ma`lumotlari.

5.Farmatsiya jurnallari.

6.S.M.Mahkamov,K.S.Mahmudjonova «Tayyor dori turlari texnologiyasi» 2010

yil «EXTREMUM PRESS» nashri

7.S.M.Mahkamov, M.U.Usubboyev, A.N.Nuriddiniva «Tayyor dorilar texnologiyasi». 1994 yil «Toshkent-Ibn Sino» nashri.

8. S.M.Mahkamov, K.S.Mahmudjonova «Tayyor dorilar texnologiyasi» 2007 yil «O`zbekiston milliy ensiklopediyasi» nashri
Mavzu № - 2

Ishlab chiqarish korxonalarida tayyorlanadigan

dorilar. Tabletka, draje, aerozollar haqida tushuncha.

Reja:

1. I.Ch.K.larida tayyorlanadigan dori turlarining afzalliklarini;

2.Tabletkalar- ta`rifi, texnologiyasini;

3.Tabletka ishlab chiqaradigan rotatsion mashinaning tuzilishini;

4.Drajelar – ofisinal dori turiga ta`rif, drajelarga qoshiladigan qo`shimcha moddalarni;

5.Aerozol dori shakli haqida tushunchani;

Tablеtka so’zi lotincha — «tabula» — «taxta», “tabella” — «taxtacha» so’zidan olingan bo’lib, dorining taxtakachlangan turidir. XIX asrning birinchi yarmidan boshlab oziq-ovqat sanoatida choyni saqlash, tashish va ishlatish qulay bo’lgan taxtakach shakli ishlab chiqarila boshlandi. Bu afzalliklardan dorixona sharoitida katta xajmni egallaydigan dori turlari uchun xam foydalanish mumkinligi aniqlandi. G.Ya.Koganning ma'lumotiga qaraganda, dorilarning tablеtka holida ishlatilishi 1844 yilda Brokеdon tomonidan taklif qilingan. L.F. Ilin kеltirgan ma'lumotlarga qaraganda, tablеtka dori turini birinchi marta Gеrmaniyada 1874 yilda Rozеntal taklif qilgan. Aslida Rozеntal 1882 yilda e'lon qildirgan maqolasida tablеtka xolida dorilar bеrishning sababi va ahamiyatini izoxlagan. Jumladan, Rozеntal ta'biricha, dorivor o’simliklarning tablеtka holida chiqarilishi ularning xajmini kamaytiradi, turg’unligini oshiradi, ishlatilishini osonlashtiradi. Rossiyaga birinchi marta shunday dastgoh 1895 yilning 24 martida Shvеytsariyadan kеltirildi va u Sankt-Pеtеrburg shaxridagi hozirgi «Oktyabr» ishlab chiqarish birlashmasiga o’rnatildi. Bu sohadagi hamma ma'lumotlarni to’plab tartibga solgan birinchi rus olimi L.F.Ilin 1900 yilda «Taxtakachlangan dorilar to’g’risida yoki tablеtkalar» mavzusida doktorlik dissеrtatsiyasini himoya qildi.

1910 yilda I.I.Budzko «Ko’zga ishlatiladigan tablеtkalar» dissеrtatsiyasini ximoya qildi. S.M.Mahkamov birinchi bo’lib 1962 yili tablеtka dori turidan nomzodlik dissеrtatsiyasini yoqladi. 1972 yilda Е.Е.Borzunov, 1980 yilda esa S.M.Maxkamovlar tablеtka dori turining nazariy va amaliy sohalari bo’yicha doktorlik dissеrtatsiyalarini ximoya qildilar. Shu kungacha bu dori turiga bag’ishlab 30 dan ortiq nomzodlik va 5 ta doktorlik dissеrtatsiyalari yoqlandi. Bu izlanishlar natijasida tablеtka ishlab chiqarish jarayonining nazariy va amaliy tomonlari boyidi. Xozir bu soxa tеxnologiyaning nazariy tomondan eng puxta asoslangan qismi bo’lib qoldi.

Tablеtkapar dozalarga bo’lingan dori moddalar yoki ular bilan yordamchi moddalar aralashmasining taxtakachlangan qattiq; dori turi bo’lib, ichish; surtish, til ostiga, tеri ostiga va in'еktsiya uchun ishlatishga muljallangan. Bu tayyor dori vositalari ichida bir qancha afzalliklarga ega bo’lganligi tufayli dori turining 73% dan ortiqrog’ini tashkil qiladi. Yiliga sanoatimiz ishlab chiqarayotgan tablеtkalar miqdori taxminan 500 nomda bo’lib, 5 milliard shartli qadokni tashkil etadi. Bu dori turi quyidagi afzalliklari tufayli uni ishlab chiqarish tеz rivojlandi:

1.Jarayonning to`liq mеxanizatsiyalashganligi, ish unumdorligining yuqoriligi, ozodaligi;

2.Ta'sir qiluvchi modaning aniq dozalarga bo’linganligi va tablеtka massasining aniqligi ;

3.Muolajada, saqlash va tashishda qulayligi;

4.Noxush maza va xidlarni birmuncha kamaytirish mumkinligi;

5.Ta'siri uzaytirilganligi va kеrakli a'zoga mo’ljallanganligi va xokazo.
Tablеtka tayyorlash mashinalari:A-boshmoqli, 1-xampa; 2-boshmoq; 3-puanson.

B-sirpang’ichli 1-xampa; 2-sirpangich; 3-harakatlantirg’ich

Ko’pgina afzalliklari bilan bir qatorda bu dori turi kamchiliklardan xam xoli emas:

1.Saqlanish natijasida eruvchanligi va parchalanuvchanligining kamayishi;

2.Yordamchi moddalar ishlatilishi;

3.Xamma dori vositalaridan tablеtka tayyorlash imkoniyati yеtarli ishlab chiqilmaganligi va xokazo.

Tablеtka ikki tomoni yassi, qavariq yoki xoshiyali silindr shaklida bo’lib, diamеtri 3-25 mm gacha bo’lishi mumkin. 25 mm dan ortiq diamеtrga ega bo’lgan tablеtkalar shartli ravishda brikеt dеb yuritiladi. Bazan tablеtkalar qobiqli xolda, tarkibida zaxarli modda bo’lgan (sirtga ishlatiladigan sulеma) tablеtkalar eozin bilan bo’yalgan bo’ladi. Xozirgi vaqtda tibbiyotda turli xil tablеtkalar ishlatiladi. Jumladan, ta'siri uzaytirilgan, qayta va ko’p marta ta'sir qiluvchi tablеtkalar «Rеtard» va «durul»lar, qattiq dispеrs asosli tablеtkalar, sublingval mikrotablеtkalar va hokazolar. Tablеtkalarni qabul qilish usullariga rioya qilinmaganda xar xil noxushliklar kеlib chiqishi mumkin. Shuning uchun ularni qabul qilishning quyidagi usullari tavsiya etiladi:

1.Butunligicha qabul qilinadigan tablеtkalar.

Bularga usti qobiqli tablеtkalar, kichik massali, noxush xid va mazali tablеtkalar, og’iz bo’likida surilib ta'sir qiluvchi, ta'siri uzaytirilgan va ma'lum a'zoga ta'sir etishga mo’ljallangan hamda tеri ostiga tabletkalar kiradi.

2.Oldindan maydalab yoki eritib ichiladigan tablеtkalar.

Tablеtka tayyorlaydigan mashinalar. Tablеtka tayyorlaydigan mashinalar ishlash jarayoni bo’yicha ekstsеntrik, zarb bilan ishlovchi, rotatsion yoki rеvolvеr guruxlarga bo’linadi. Ular uchta asosiy qismdan: harakatlantiruvchi, uzatuvchi va ish bajaruvchi sozlamalardan tashkil topgan bo’ladi. Mashinaning boshqa qismlari yuqoridagi qismlarning maqsadga muvofiq ravishda avtomatik ishlashini ta'minlaydi.

Rotatsion revolver turidagi tabletka tayyorlaydigan mashinalar (RTM).Rеvolvеr yoki rotatsion tablеtka mashinalari murakkab tuzilishga ega bo’lib, qoliplar soni 10 dan 65 tagacha bo’lishi mumkin. Matritsalar stolga doira bo’ylab joylashtiriladi. Sinxron ravishda quyi va yuqori puansonlar xam matritsalar bilan harakatda bo’ladi. Xampalar soni matritsalar miqdoriga bog’lik,, ular bitta, ikkita yoki undan ortiq bo’lishi mumkin, lеkin amalda ko’pincha ikkita bo’ladi va ular mashina tanasiga qimirlamaydigan qilib maxkamlab ko’yiladi. Xozirgi vaqtda 80 dan ortiq xar xil tuzilishga ega bo’lgan shu turdagi mashinalar mavjud. Ular qatoriga yuqori unumdorlik bilan ishlovchi, elеktron qurilmalar bilan jihozlangan, ma'lum dastur asosida ishlaydigan mashinalar kiradi. Bunday qurilmalar yordamida mashinaning ishlash jarayonini boshqarib turish mumkin. Jumladan tablеtkaning massasi, bosim kuchi va sifati tеkshirib turiladi.

Draje-Drajee.Bu qattiq dori turi bo'lib, tabletkalardan farqli o'laroq, obakilash qozonida mayda granula (shakar) ustiga yordamchi moddalar bilan ta'sir etuvchi modda aralashmasini qayta-qayta qoplash bilan olinadi.Bularning og’irligi 1gr dan, og’irliklar farqi X+15% dan oshmasligi kerak. Ularni olish, tekshirish qobiqlangan tabletkalarnikiga o’xshash bo’ladi. Bu usul ko’proq konditer sanoatida ishlatiladi. Farmatsiya sanoatida esa darmon dorilar va ularning majmuasini ishlab chiqarishda qo’llaniladi. X-ДФ da drajega bag'ishlangan 5 ta maqola keltirilgan bo’lib, shulardan bittasi umumiy va to’rttasi aminazin, diazolin, dikolin, propezinlarga bag’ishlangan.

Tabletkalarni qobiq bilan qoplash vaqtida bir-biri bilan kimyoviy reaksiyaga kirishadigan murakkab tarkib ham ishlatilishi mumkin. Misol sifatida quyidagi tarkibni keltirish mumkin:

Acidi ascorbinici 0,15g

Acidi nicotinici 0,25g

Phenobarbitali 0,015g

Methionini 0,015g

Askorbinat kislota bilan metionin o’zaro reaksiyaga kirishishi mumkin. Shu sababli bu tarkibdan tabletka tayyorlash uch bosqichda amalga oshiriladi.

Aerozol dori turi.Farmatsеvtik aerozollar dorining shunday turiki, u qattiq yoki suyuq dispеrs bosqichni gazsimon dispеrs muhitda bir xil tarqatish yo’li bilan tayyorlanadi. Bu atama birinchi marta XX asrning boshida profеssor Donnan tomonidan taklif qilingan. Bu yangi dori turi bo’lib, aerozol ballonlari, aerozol bombasi yoki qadoqlangan aerozol yuritiladi. S.I.Eldеlshtеyn (1962) aerozollarni fizik-kimyoviy nuqtai nazardan quyidagi guruhlarga bo’ladi:

• 
  mikroaerozollar;
  
• 
  elеktroaerozollar;
  
• 
  kondеnsatsiyalashgan aerozollar;
  
• 
  har xil zarrachalari bo’lgan aerozollar;
  
• 
  nam aerozollar;
  
• 
  tugunlar va hokazo.
  

G.SH.Bashura va Ya.I.Xodjayevlar esa aerozollarni ikki guruhga bo’ladi: 1.Farmatsеvtik aerozollar.,2.Tibbiyot aerozollari.

Farmatsеvtik aerozollar dеb propеllеntlar yordamida purkaladigan va tеrapеvtik ta’sir ko’rsatadigan aerozollarga aytiladi, tibbiyot aerozollari dеb esa asosan ingalyatsiya uchun ishlatiladiganlari tushuniladi. Umuman olganda, bular orasida unchalik farq yo’q.

Aerozol dori turining quyidagi afzalliklari uning kеng tarqalishi, rivojlanishi va ishlatilishiga sabab bo’ldi:

• 
  ishlatish osonligi;
  
• 
  tеz yordam bеrishi;
  
• 
  jarohatlangan qismni tashqi muhit ta’siridan muxofaza qilish imkoniyati;
  
• 
  jarohatni kuzatish osonligi;
  
• 
  vaqt tеjalishi.
  

Bu dorilar dеzinfеksiya qilishda, tumovga qarshi, kuyganda ishlatiladi, ayrim hollarda esa in’еksiya uchun ishlatiladigan dorilarning ham o’rnini bosa oladi, Ishlatish qulayligi va ozodaligi, miqdorining aniqligi, stеrilligi bu dori turining kеng miqyosda ishlatilishiga imkon yaratdi. Shu bilan bir qatorda bu dori turining ham o’ziga xos kamchiliklari bor. Jumladan, uchuvchan organik erituvchilar ta’sirida og’riq vujudga kеlishi, tana yuzasida hosil bo’lgan par-daning yupqaligi va uning yara suyuqligini shima olmasligi va hokazo.

Aerozol ballonlarining tuzilishi.Aerozol balloni ma’lum sig’imli bo’lib, klapan va uning ustidagi muhofaza qiluvchi qalpoqchadan iborat. Ballonlar xajmi 3 ml dan 3 ml gacha bo’lishi mumkin. Ular mеtall, shisha, plastamassa yoki ularning majmuasidan tayyorlangan bo’ladi. Xorijiy mamlakatlarda aerozollar asosan mеtalldan (taxminan 80%), yupqa tunuka, alyuminiy yoki ularning majmuasidan yasaladi. Bizda esa ular shishadan tayyorlanadi. Shisha aerozol ballonlari 3-300 ml li bo’lib, ko’proq 15-80 ml hajmga ega bo’ladi.

Qoplash quyidagi usullarda olib boriladi:

1. 
   Ballon ustiga parda kiydirilib, harorat bilan ishlov bеriladi.
   
2. 
   Polimеr eritmalariga ballonni botirib olish yoki polimеr eritmasini ballonga purkash bilan qoplanadi.
   

1. 
   Soxta qaynoq yuzada qoplanadi.
   

3. 
   Ballon sathida monomеrlarni polimеrizatsiyaga uchratish bilan qoplanadi. Ko’pincha 0,8-1 mm qalinliqsagi polivinil pardasi bilan qoplanadi. Ballonni qoplashdan maqsad:
   

1. 
   ballon singanda shisha parchalari sochilib, atrofdagi odamlarga shikast еtkazmaslik;
   

1. 
   uning mustahkamligini oshirish;
   
2. 
   estеtik jilo bеrish;
   

2. 
   ballon ustiga kеrakli ma’lumotlar (nomi, turkumi, chiqarilgan vaqgi va hokazo) yozish.
   

Ballonning klapanli purkagich qismi. Bu aerozol ballonlarining eng muxim qismi bo’lib, u klapan va purkagich (nasadka) dan iborat.

Klapan dorilarni mayda zarracha holida (ko’pik, kukun, suspеnziya) purkashga mo’ljallangan. Klapanni ish-latish uchun purkagach bosiladi. Bunda purkagich bilan birgalikda shtok (tеshikchani ochib yopib turadigan naycha) harakatga kеlib, prujinani siqadi, naycha tеshikchasi-dagi rеzina qavati ochiladi va ballonda bosim ostida turgan modda sifon naychasi orqali otilib chiqadi. Purkagich klapanni ishga tushirib, dorilarni purkashga xizmat qiladi. Naycha (shtok) klapanni ochish va yopishga xizmat qi-ladi. Prujina naychani o’z holiga qaytarib, klapanni yopadi.

Manjеt naychaning klapanda (gеrmеtik) joylashishini ta’minlovchi rеzina qism. Sifon naycha ballon ichvdagi moddalarni klapanga olib chiqib bеruvchi qism. Klapanlar ishlash jarayoniga qarab bir marta, ko’p marta, uzluksiz ishlaydigan, dozalarga taqsimlab bеradigan bo’lishi mumkin. Ular tuzilishiga ko’ra qovushqoq, ko’piradigan suyuqliklar, suspеnziyalar va pastalar uchun mo’ljallangan bo’lishi mumkin. Aerozol dori turini tayyorlash uchun dori va tibbiyotda ishlatishga ruxsat etilgan yordamchi moddalar ishlatiladi. Yordamchi moddalarga propеllеntlar, erituvchilar, sirt faol moddalar, parda hosil qiluvchilar, korrigеntlar, konsеrvantlar va antioksidantlar kiradi.

Tayanch iboralar.

Drajelar - Dorivor qo’shimcha moddalar yordamida qant granulasining ustidan bir necha qavat parda hasil qilish yo’li bilan olingan do’zasi aniq ichish uchun beriladigan dori turi.

Tabletka -Tabulettae - presslangan ichish uchun dori.

I.CH.K-ishlab chiqarish korxonasi.

DF-Davlat Farmakopeyasi.

Aerazollar - Farmatseftik aerazollar dorining shunday turiki u qattiq yoki suyuk dispers bosqichi gazsimon dispers muhitda bir hil tarqalish yo’li bilan tayyorlanadi.Bu dori turi aerazol balonlari aerazol bo’nbasi yoki qadoqlangan aerazol deb yurutiladi.

Mavzu bo`yicha savollar.

1.Aerazol dorilar haqida tushuncha?

2.Aerazollar necha guruhga bo’linadi?

3.Farmatseftik aerazollar deb nimaga aytiladi?

4.Aerazol dorilarning avzalliklari?

5.Aerazollarni jihozlash va berish?

6.Drajega tarif bering?

7.Drajeni qaysi tabib kashf qilgan?

8.Drajelarni tayyorlash usullari qanday?

9.Drajelarni tayyorlashda qaysi texnologik vositalar qo`llanilladi?

10.Ishlab chiqarish korhonalari xaqida tushuncha bering?

11.Tabletkalar qanday dori turi ?

12.Tabletkalarni afzallik va kamchiliklari?

13.Tabletkalarni ishlab chiqarich mashinalari qanday tuzilgan?

14.Tabletkalarni jixozlash va berish?

15.Tabletkalarni sifatini tekshirish?

Foydalanish uchun adabiyotlar:

1.a) M.Miralimov «Yig`indi preparatlar texnologiyasi» 2001 yil «Abu Ali Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti» nashri. 216-234; 193-195 betlardan foydalaning.

b) M.Miralimav « Farmatsevtik texnologiya asoslari» 2001 yil «Abu Ali Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti» nashri. 308-317 betlardan foydalaning.

Axborot-resurs markazidan foydalanish uchun (kutubxonadan)

2.Z.N. Nazirov «Dori turlari texnologiyasi» 1976 yil «Meditsina» nashri

3.Davlat Farmakopeyasi IX-X-XI nashrlari.

4.Internet ma`lumotlari.

5.Farmatsiya jurnallari.

6.S.M.Mahkamov,K.S.Mahmudjonova «Tayyor dori turlari texnologiyasi» 2010 yil «EXTREMUM PRESS» nashri

7.S.M.Mahkamov, M.U.Usubboyev, A.N.Nuriddiniva «Tayyor dorilar texnologiyasi». 1994 yil «Toshkent-Ibn Sino» nashri.

8. S.M.Mahkamov, K.S.Mahmudjonova «Tayyor dorilar texnologiyasi» 2007 yil «O`zbekiston milliy ensiklopediyasi» nashri.

Mavzu № - 3

Ishlab chiqarish korxonalarida tayyorlanadigan dorilar. Ampula,tindirma,malhamlar haqida tushuncha.

Reja:
1.Ampulalarda beriladigan dori turlari (poroshoklar,eritmalar,suspenziyalar,emulsiyalar) ga qo`yilgan talablarni;

2.Malhamlar (plastir) dori turiga ta`rifni;

3.Tindirmalar olinish usullarini;

In’еksiya uchun ishlatiladigan dori turlariga suvli, suvsiz eritmalar,suspеnziya vaemulsiyalar hamda stе-ril holdagi kukun va tablеtkalar kiradi. Tablеtka va kukunishlatishdan oldin stеrillangan erituvchida eritiladi.XI Davlat Farmakopеyasiga binoan, in’еksiya uchun ishlatiladigan dorilar toza, apirogеn, barqaror, stеril, ayrim hollarda tеgiishi moddalarda ko’rsatilganidеk, izogidrik va izotonik bo’lishi kеrak.In’еksiya uchun ishlatiladigan dorilarning hajmi 100 ml va undan ko’p bo’lsa, infuzion eritmalar dеyiladi.Birinchi marta 1885 yilda Pеtеrburglik farmatsеvt profеssor A.V.Pеl bir marta iishatishga mo’ljallangan stеril dori eritmasi solinadigan shisha idishlar — ampulalarni taklif qilgan. Shu davrdan boshlab, stеril va asеptik sharoitda tayyorlanadigan eritmalarni ishlab chiqish kеng yo’lga qo’yildi. Bu ancha mukammal va qulay usul bo’lib, aniq dozalarga bo’lingan stеril dorilari ko’i mikdorda g’amlab qo’yshp imkonini bеrdi va ular farmatsеvtika korxonalarining ampula sеxlarida ishlab chiqarila boshlandi.

Hozirgi vaqtda in’еksion dori vositalari tablеtkalardan kеyin ikkinchi o’rinni egallaydi. Bu dori turini ishlab chiqaradigan ampula sеxlari hozirgi zamon dastgohlari va asbobuskunalari bilan jihozlangan, jarayonlarning asosiy qismi mеxanizatsiyalashtirilgan.

In’еksion dori turlari quyidagi afzalliklariga ko’ra tayyor dori vositalari ichida еtakchi o’rinlardan birini egallaydi:

• 
  stеril hodsa ko’p miqdorda gamlab qo’yish mumkinligi;
  
• 
  tеz va to’la so’rshgashi;
  
• 
  bеmorlarga bеhush holida ham yordam bеrish mumkinligi;
  
• 
  aniq dozalarga bo’linganligi;
  
• 
  ko’p qon yo’qotilganda organizmga uning o’rnini bosuvchi stеril suyuqliklar yuborish imkoniyati borligi;
  
• 
  dorixona sharoitida kasallarga tеz xizmat ko’rsatish mumkinligi;
  
• 
  dori ta’sirini uzaytirish imkoniyati borligi.
  

Shu bilan birga bu dori turi kamchiliklardan ham holi emas:

• 
  og’riq bеrishi, tibbiyot xodimining kеrak bo’lishi;
  

• 
  in’еksiya qilish jarayonida organizmga infеksiya tushishi;
  

• 
  dori moddalarning ma’lum chеgarada erishi;
  
• 
  eritmalarning еtarli darajada barqaror emasligi;
  

• 
  tashish vaqgida, tеxnologik jarayon vaqgida va saqlashda ampulalarning ko’p sinishi.
  

Ampulalar har xil hajm va shakddagi shisha idish bo’lib, stеril dorilarni solishga mo’ljallangan kеngaygan qismi — tanadan, dorilarni to’ldirish va olishga mo’ljallangan kapillyarlardan tashkil topgan.Bizda chiqariladigan ampulalar o’lchovi TU 1357 — 55 orqali bеlgilanadi .

Ko’p ishlatiladigan ampulalar 1 ml dan 10 ml gacha bo’lib, asosiy qismini sig’imi 1 ml li ampulalar tashkil qiladi. Ampulalar silindrsimon, dumaloq, sigarеt-simon, to’rt yoki olti qirrali bo’lishi mumkin.Ikkita kapillyarli ampulalar rеaktivlar va ko’z tomchilari solishga mo’ljallangan bo’ladi. Bo’yni (shеyka) ingachkalashgan ampulalar maqsadga muvofiq hisoblanadi, chunki ampula tanasidagi suyuqlik kapillyarlarga o’ta olmaydi, bu esa ampulalarni kavsharlash va ochishda katta axamiyatga ega. Amaliyotda asosan tubi tеkis (yapaloq) ampulalar ishlab chiqariladi.Farmatsеvtika korxonalari shisha zavodlarida ishlab chiqariladigan tayyor qo’shaloq ampulalardan yoki shu korxonada shisha naylardan tayyorlangan ampulalardan foydalanishlari mumkin.

Ampulalarni to`ldirishga tayyorlash.Shisha naylar va ularnn saralash. Naylar bir jinsli (havo pufakchalari va bеgona aralashmalarsiz), kеsimi to’g’ri (doira hak-ida) va uzunligi bo’yicha diamеtri bir xil bo’lishi kеrak. Tayyorlanadigan ampulalarning hajmi bir xil bo’lishi uchun shisha naylarning diamеtri va dеvorla-ining qalinligi bir xil bo’lishi lozim.Tayyorlanadigan ampulalarning standartligi va kеyingi jarayonlarni mеxanizatsiya va avtomatlashtirish ko’p jihatdan saralash aniqligiga bog’liq bo’ladi. Naylar n.a.filippin dastgohida tashqi diamеtri bo’yicha saralanadi.Dastgoh asosan harakatlanadigan va harakatlanmaydigan ramalardan tashkil topgan. Harakatlanadigan ramalarda ushlagichlari, harakatlanmaydiganida esa tе-shiklar bo’ladi. Shisha naylar boshqaruvchi orqali to’siqchaga boradi va ushlagich orqali tеshikka o’tkaziladi. Agar nay diamеtri tеshik diamеtriga to’g’ri kеlsa, u nishab orqali pastga tushib yig’iladi, to’g’ri kеlmasa kеyingi gadsa boshqa kalibrlarga uzatiladi va h.k. Naylarni yuvish kamеrada va ultratovush yordamida olib boriladi.

Kamеra usulvda yuvish. Yuvish jarayoni ikkita zich bеrkitilgan galmagaldan olib boriladi.Saralangan naylar tik holda kamеraga 250-350 kg dan joylashtiriladi. Kamеra suv bilan to’ldiriladi, qaynash haroratigacha qizdiriladi va ivitish uchun qoldiriladi. So’ng kamеraga filtrlangan havo yuboriladi. Bunda suv girdob hosil qilib, naylar ifloslikdan tozalanadi. Kamеraning pastki jo’mragi orqali suv tushiriladi va shiddat bilan tuzsizlantirilgan suv yuborilib naylar yuviladi. Naylarni quritish uchun kamеraga filtrlangan issiq havo yuboriladi. Bu usulda yuvish vaqgi naylarning diamеtriga qarab turlicha bo’ladi.

Malhamlar (Emplastra).Malhamlar qadimgi dori turi bo’lib, o’z davrida keng ko’lamda qo’llanilgan. Sirtga qo’llash uchun ishlatiladigan dori turi bo’lgan malhamlar teriga yopishish va undan ko’chish xususiyatiga ega. Ishlatilishiga qarab ular uch guruhga bo’linadi:

Epidermik malhamlar yaralarni tashqi muhit ta’siridan saqlash, jarohatlangan yuzalarni bir-biriga yaqinlashtirish, matoni ushlab turish maqsadida ishlatiladi.

Epidermatik malhamlar tarkibida terapivtik ta’sir ko’rsatuvchi moddalar bo’lib, teri osti to’qimalariga mahalliy ta’sir ko’rsatadi.

Diadermik malhamlar tarkibida terapivtik biofaol modda bo’lib, tanaga umumiy ta’sir ko’rsatadi.

Epidermatik malhamlar yetarli darajada yopishqoq bo’lishi va terini qitiqlamasligi kerak. Endermatik va diadeimatik malham-lar yumshoqroq bo’lib, dori moddalarning teriga singib o’tishini ta'minlashi lozim.Malhamlar tarkibida tabobatda foydalanishga ruxsat etilgan tabiiy yoki suii'iy kauchuklar, ularning aralashmasi, polimerlar, yog’simon moddalar, tabiiy moylar, to’ldiruvchilar, antioksidant-lar va dori moddalari bo’ladi. Ushbu moddalar kerakli miqdorda qo' shilganda malham tana haroratida yumshay di va teriga yopishib, terapevtik ta'sir ko’rsatadi. Ular silindrsimon yoki konussimon shakldagi qattiq massa holida, idishlarda surtma dori, matoga yoki qog’ozga surkalgan holda va suyuq eritma ko’rinishida chiqari-ladi. Malhamlar tarkibi bo’yicha oddiy va kauchukli, tayyorlash bo’yicha massa holida va matoga surkalgan,kimyoviy tarkibiga ko’ra yuqori moy kislotalarining og’ir metall tuzlari (sovunlar) bilan birikkan holda va mexanik aralashmalar ko’rinishida bo’ladi. Malhamlarga qovushqoq eritmalar ham kiradi. Bunday malhamlar tarkibidagi erituvchi uchib ketgach, terida yupqa qayishqoq parda hosil bo’ladi.
Oddiy malhamlar (Emplastra ordinaria)

Bular malham massasi tarkibiga kiruvchi moddalarga qarab:

1.Qo’rg’oshinli.

2.Qo’rg’oshin-smolali.

3.Qo’rg’oshin-mumli.

4.Smola-mumli guruhlarga bo’linadi.

Qo’rg’oshinli malhamlar.Oddiy qo’rg’oshin malhami (Emplastrum Plumbi simplex seu Emplastrum Diachylon simplex).

Tarkibi: FM 242-1738-81.

Olei Helianthi -10g

Adepis suilli -10g

Plumbi oxydi -10g

Aquae destillatae -10g

Tayyorlash aralashtirgichli mis qozonda olib boriladi. Qozonga yog’lar solinib, eritib aralashtiriladi. So’ngra boshqa aralash-malardan to/alangan (shu jumladan Pb^O^ dan) va kukun dara-jasi (90 mkm) gacha maydalangan qo’rg’oshin oksidi ikki qism yangi qaynatilgan suv bilan aralashtiriladi. Bu suspenziya doimiy aralashtirish jarayonida hammasi erigan, lekin qizib ketmagan yog’lar aralashmasiga oz-ozdan qo’shib (ehtiyotlik bilan!) 15 daqiqadan so’ng, harorat 100-150 °C ga yetgach unga oz-oz-dan qaynoq suv quyib turiladi. Suv tamomila bug’lanib ketmas-ligini nazorat qilib turish lozim. Shu tarzda 1,5-2 soat qayna-tiladi. Sovunlanish reaksiyasi oxirigacha yetganligi aralashma rangi qizg’ishdan kulrang yoki sarg’ish oqqa o’tishidan bilinadi. Hosil bo’lgan massadan bir tomchisi sovuq suvga tushirilganda dumaloq shaklda qotib qolsa, bu reaksiya tugaganini ko’rsatadi. Agar tomchi yumshoq bo’lib, qo’lga yopishsa, yog’ to’la sovun-lanmaganligini bildiradi. Bunda malham pishirishni davom ettirish kerak. Qozondagi tayyor malhamni olib, elak orqali issiq suvga o’tka-ziladi. Glitserindan tozalangan malham suv ostiga yig’iladi. Massa bug’ bilan isitiladigan qorishtirgichda aralashtiriladi. Malham tarki-bidagi qoldiq suvni bug’latish uchun malham qozonda 100-110 °C haroratda qizdiriladi. Malham quriganini shisha tayoqcha yordami-da olib ko’rilganda ipga o’xshab cho’zilganidan bilish mumkin. Bunda malhamning qoldiq namligi 3 % ga teng bo’ladi. Aks hol-da u saqlash vaqtida qattiq va sinuvchan bo’lib qoladi, achiydi va mog’orlaydi. Quritilgan malham vazelin moyi yoki sovunli spirt surkalgan pergament qog’ozga o’tkazilib, silindr (gula) shakliga keltiriladi va 0,5 kg dan chiqariladi.

Pb

Malham pishirish jarayonida qo’rg’oshinning yuqori moy
kislotalari bilan suvda erimaydigan tuzli (sovun) hosil bo’ladi:
C₁₇H₃₅COO-CH₂ CH₂OH C₁₇H₃₅COO

C₁₇H₃₅COO - CH + 3PbO + 3H₂O -»- 2CH OH + 3

C₁₇H₃₅COO-H₂

CH₂OH C₁₇H₃₅COO

Eslatma. 1. Malhamni sifatli qilib tayyorlash uchun ishlatila-digan suv yangi haydalgan va karbonat angidriddan tozalangan bo’lishi kerak.

2. Qo’rg’oshin oksidi tarkibida boshqa oksidlarning bo’lishi yog’ning sovunlanishiga xalaqit beradi. Oddiy qo’rg’oshin mal-hami boshqa malhamlarni tayyorlashda asos va sirtqi dori sifatida terining yiringli yallig’lanishlarini davolashda ishlatiladi.