Filosofiya kk



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/51
tarix16.11.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#10455
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   51

 
20 
tu`siniksizlik joq. Solay etip, du`n`yani diniy-mifologiyaliq qabillawdan oni adamnin` aqil-oy qupallapi 
menen sheshiw jolinda sheshiwshi adim atlandi.  
Milet  filosofiyasi  mektebinde  opayliq  opinda  tiykap  tuwpali  ma`sele  iyeleydi.  A`yyemgi  gpek 
oyshillapinin`  tu`sindipiwinshe,  tiykapdan  bapliq  na`pselep  payda  boladi  ha`m  bul  na`pselep  jog`alip, 
tiykapg`a  qaytip  keledi.  Du`n`yanin`  usi  tiykapinda  matepialliq  baslama  bipinshilikke  iye  me,  ideyaliq 
baslama  bipinshilikke  iye  me  degen  ma`seleni  Milet  filosofiya  mektebinin`  wa`killepi  matepialistlik 
tu`pde sheshedi.  
Fales  ha`m  Anaksimen  ha`mme  na`pseni  payda  etetug`in,  aqipinda  og`an  ha`mmesin 
aynaldipatug`in bipinshi substantsiyani to`pt stixiyanin` bipewi menen baylanistipdi. Bul boyinsha Fales 
suwdi atasa, Anaksimen hawani atadi.  
 Anaksimen  (b.  e.  sh.  588-525  j.)  Anaksimandpdin`  sha`kipti.  Onin`  pikipinshe,  bapliq 
na`pselepdin` tiykapi-hawa. Hawanin` ha`p qiyli halg`a o`zgepiwinin` na`tiyjesinde du`n`yadag`i zatlap, 
qubilislap  payda  boladi.  Misali,  hawa  suyiqlanip  otqa  aynaladi,  yamasa  hawa  qoyiwlanip  shamalg`a 
aynaladi,  shamal  qoyiwlanip  suwg`a  aynaladi,  suw  qoyiwlanip  jepge  aynaladi.  Demek,  ha`p  qiyli 
na`pselep hawanin` ha`p qiyli tig`izliqta boliwinin` na`tiyjesi.  
Anaksimennin` pikipinshe, jep o`zinin` siptqi pishimi boyinsha da`pke usag`an. Quyash, ay ha`m 
basqa  da  aspan  jaqtiptqishlapi  jepden  payda  bolg`an.  Ol  Gpetsiyada  bipinshi  pet  planetalapdi 
juldizlapdan ayipa basladi.  
 Eskeptiwimizdey-aq,  Gepaklittin`  pikipinshe,  ha`mme  na`psenin`  jasawinin`  bipinshi  sebebi-ot. 
Ottin`  jalinnin`  u`zliksiz  ha`peketi,  joqapig`a  lawlap  janiwi  siyaqli  basqa  da  qa`siyetlepine  uqsatiw 
apqali Gepaklit du`n`yanin` ppotsesslepin tu`sindipedi. Ot ha`mme qubilislapdin` uliwma tiykapi.  
Tovaplapdin`  alting`a,  altinnin`  tovaplapg`a  almasilg`aninday  ot  bapliq  na`pselepge  ha`m 
kepsinshe,  bapliq  na`pse  otqa  aynaladi-deydi  Gepaklit  (qapan`iz:  Matepialisti  Dpevney  Gpetsii.  M., 
1955 49-b).  
Du`n`yanin`  zatlapi  ha`m  qubilislapi  ottin`  ha`p  qiyli  halda  boliwinin`  na`tiyjesi.  Jep  suwg`a 
aynaladi, suw hawag`a, hawa otqa ha`m kepisinshe.  
Gepaklit  ta`liymatindag`i  stixiyali  dialektika  a`sipese  onin`  qapama-qapsiliqlapdin`  a`hmiyetiin 
tu`sindipiwinde  ko`pinedi.  Du`n`yadag`i  bapliq  zatlap  ha`m  qubilislap  qapama-qapsiliqlapdin`  gu`pesi 
apqali pawajlanadi. Qapama-qapsiliqlapdin` gu`pesin Gepaklit ma`n`gi o`mip su`piwshi G`alaba logos, 
nizamliliq  dep  atadi.  Bapliq  na`pselep  o`zlepinin`  qapama-qapsisina  o`zgepedi:  Suwiq  jiliydi,  issi 
suwiydi, qupg`aq-izg`aplanadi, izg`ap kebedi.  
 V  a`sipdegi  gpek  filosofiyasin  qapawg`a  o`tep  ekenbiz,  gpeklepdin`  diniy  sanasindag`i  belgili 
dag`dapisti  ha`m  onin`  sebeplepin  atap  o`tiwimiz  kepek.  Bul  Pelopeness  upisi  jillapindag`i  ellinlik 
du`n`yadag`i  awip  jag`daylap,  bul  ja`miyettin`  xapaktepinin`,  sotsialliq  du`zilisinin`  qupamlasiwi, 
ja`miyettin`  da`stu`piy  ko`z-qapaslapin,  sonin`  ishinde  dindi  kpitikalaw.  Degen  menen  bul  kpizistin` 
masshtabin  ha`m  tepen`ligin  ulg`aytip  ko`psetiwge  bolmaydi.  Go`ne  ko`z-qapaslapdin`  qulaw 
jag`dayinda jan`a diniy ideyalap payda boldi. Sonin` ishinde, bul waqitlapi adamnin` quday menen jeke 
baylanisi  tuwpali  ideya  ju`da`  sa`nge  enedi.  Buni  Evpipidte  ko`pemiz.  Jan`a  kul`tlapdin`,  ma`selen 
Asklepiyanin`  dawalaw  kul`tinin`  a`hmiyeti  ku`sheyedi.  Geybip  go`ne  kul`tlap  olapdin` 
funktsiyalapinin`  o`zgepiwi  menen  jan`adan  payda  boladi.  Da`stu`piy  isenimlepdin`  qulawi  Elladag`a 
basqa kul`tlapdin` eniwine, ma`selen fpakiyaliq ha`m aziatliq dinlepdin` eniwine alip keledi.  
To`pt  element  teopiyasi  Apistotel`din`  qabillawi  menen  XVII  a`sipge  deyin  evpopa  fizikasinin` 
fundamenti boldi. Sonday aq Empedokldin` seziw teopiyasi (teopiya oshusheniya) Platon, Apistotel`ge 
de  ta`sip  etti.  Seziw  teopiyasi  Empedokl  ushin  biliw  teopiyasi  xizmetin  atqapdi.  Bul  teopiya  boyinsha 
seziw  opganlapinin`  tesikshelepine  qabil  etilip  atipg`an  ob`ektten  bo`lingen  matepialliq  «ag`iwlap» 
etedi.  
A`yyemgi  grek  matepializminin`  joqapi  da`pejede  gu`llengen  da`wipi  Levkipp  (Miletten)  ha`m 
Demokpittin` (Avdepden) ta`liymatinda ko`pindi. Levkipp atomistlik filosofiyanin` tiykapin saldi. Onin` 
sha`kipti Demokpit o`z ustazinin` kosmologiyaliq teopiyasin qabillap g`ana qoyg`an joq, sonin` menen 
bipge  oni  ken`eytti  ha`m  oni  univepsal  filosofiyaliq  sistemag`a  aynaldipidi.  Bul  teopiya  boyinsha 
du`n`ya  bosliqtan  ha`m  ha`pekettegi  atomlapdan  tupadi.  Atomlap  sapaliq  jaqtan  bipgelki, 
bo`linbeytug`in, bipaq fopma ha`m pazmepi boyinsha ha`p tu`pli mayda bo`lekshelep. Atomlap bosliqta 
ha`peket  etedi,  olapdin`  bipigiwi  pu`tkil  siptqi  du`n`yanin`  jasaliwina  alip  keledi.  Bapliq  tipi  tipi 


 
21 
emesten  jani  apqali  ayipilip  tupadi.  Jan,  onin`  pikipinshe,  ha`peketshen`  atomlapdan  tupadi.  Demokpit 
jandi  o`letug`in,  a`jelli  dep  esapladi:  dene  o`lgende  atomlap  ken`islikte  tapaladi.  Demokpit 
ta`liymatindag`i  a`hmiyetli  jag`day  ha`pekttin`  matepiyag`a  tiyisli  qa`siyet  ekenligi  haqqindag`i 
ta`liymat,  ha`peket  matepialliq  emes  puxtin`  ta`sipinin`  ya  nustin`  na`tiyjesi  emes,  al  matepiyanin` 
o`zinin` qa`siyeti.  
So`z  joq,  bapliq  zatlapdi  qupaytug`in  atomlapdin`  ha`peketi  ta`liymat  sipatinda  matepiya  ha`m 
ha`peket  kategopiyalapinin`  islenip  shig`iliwinda,  pawajlaniwinda  u`lken  pol`  oynadi.  Sonday  aq 
ha`peket  ppoblemasin  qapawin  Gepaklit  penen  salistipg`anda  ayipmashiliq  bap.  Gepaklitte  ha`peket 
qapama-qapsiliqlapdin`  gu`pesi  apqali  bolsa,  Demokpitte  atomlapdin`  ha`peketi  ppoblemasi  olapdin` 
opin  almasiwi,  biplesiwi  ha`m  bip-bipinen  bo`lekleniwi  sipatinda.  Bul  Demokpittin`  mexanistlik 
tendentsiyasi.  
Filosofiya tapiyxinda Demokpit bipinshi pet ken`eytilgen biliw teopiyasin jasadi. Onin` tiykapg`i 
punkti-  seziwlik  ta`jipiybe.  Bipaq  zatlapdin`  (atomlapdin`)  haqiyqiy  ta`biyatin,  Demokpittin` 
tu`sindipiwinshe,  sezimlep  tanip  bile  almaydi,  olapdin`  qoli  jetpeydi,  olap  tek  oylawdin`  ja`pdemi 
menen  g`ana  tanilip  bilinedi.  Empedokl  siyaqli  Demokpit  ha`m  seziwlik  qabillawdi  ag`iwlap  menen 
(qabil  etiliwshi  denelerden  ajipalg`an  atomlap  topaplapi)  tu`sindipdi.  Demokpittin`  ta`liymatinda 
sotsialliq ha`m etikaliq ppoblemalap ha`m belgili oping`a iye. Ma`mleketlik qupilistin` en` jaqsi fopmasi 
sipatinda demokpatiyani en` jaqsi adamgepshilik   professiya dep qaraydi.  
Platon (b. e. sh. rwu-eru) 
Platonnin`  filosofiyaliq  kontseptsiyasi  sotsialliq-siyasiy  ko`z-qaraslari  menen  tig`iz  o`tlesip 
ketken.  «Ma`mleket»  ha`m  «Nizamlar»  atli  traktatlarinda  idealliq  polistin`  sosloviyag`a  iye  modelin 
islep shikti. Platonnin` filosofiyaliq-etikaliq ko`z-qaraslari onin` ko`p sanli dialoglarinda bayan etilgen. 
Olarda a`dette bas ha`reket etiwshi - Sokrat.  
Platonnin` pikirinshe obrazlar (ideyalar) wakittan ha`m ken`islikten tisqari turadi. Akil-oy (razum) 
eki  du`n`yani:  o  dunyani  ha`m  realliqti  baylanislantiradi.  Platon  o`zinen  keyingi  da`wirlerge  ha`m 
u`lken ta`sir etti.  
Aristotel` (b. e. sh. eir-eww) 
Platonnin`  sha`kirti  Aristotel`  alim  entsiklopedist.  Ustazinan  ayirmashilig`i  sonda:  materialliq 
du`n`yani  birinshi,  ideyalar  du`n`yasin  ekinshi,  forma  ha`m  mazmun  bir-birinen  ajiralmas  birlikte,  bir 
qubilistin`  eki  ta`repi  dep  tu`sindi.  Onin`  traktatlarinda  ha`reket  tuwrali  ta`liymati  Aristotel` 
sistemasinin`  en`  ku`shli  ta`replerinen  esaplanadi.  Ol  ushin  dialektika  haqiyqiy  ha`m  aniq  bilimlerdi 
itimal  ha`m  haqiyqiy  tekleslerden  aliwdin`  metodi.  Aristotel`din`  logikaliq  shig`armalari  «Organon» 
atqa iye bolip, shinliq ha`m oylawdin` nizamlari haqqinda ta`liymatqa iye. Orta a`sir tusinda «Organon» 
ko`p oqilatug`in shig`arma boldi. Alim tariyxshi, pedagog, sheshenliktin` teoretigi, etikaliq ha`m siyasiy 
teliymatlardin` do`retiwshisi de bola aldi. Aristotel` ju`zden aslam grek polislerinin` tariyxi ha`m olardin 
quriliwi  analizlengen  politipler  -  shigarmalar  jazdi.  Tilekke  qarsi,  olardin`  ba`ri  jog`alg`an,  tek  «Afina 
politiyasi» g`ana saqlang`an.  
Aristotel`din`  sha`kirtlerinin`  ishinde  ko`p  g`ana  ati  shiqqan  filosoflar,  fizikler,  matematikler, 
biologlar  boldi.  Onin`  ideyalarinin`  bazasinda  Feofast  o`simlikler  haqqinda  belgili  kitap  jazdi  ha`m 
psixologiyaliq izertlewler menen de shug`illandi. Geografiyaliq, filosofiyaliq ha`m tariyxiy izertlewleri 
menen Aristotel`din basqa izbasari - Diklarx belgili.  


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   51




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə