20
tu`siniksizlik joq. Solay etip, du`n`yani diniy-mifologiyaliq qabillawdan oni adamnin` aqil-oy qupallapi
menen sheshiw jolinda sheshiwshi adim atlandi.
Milet filosofiyasi mektebinde opayliq opinda tiykap tuwpali ma`sele iyeleydi. A`yyemgi gpek
oyshillapinin` tu`sindipiwinshe, tiykapdan bapliq na`pselep payda boladi ha`m bul na`pselep jog`alip,
tiykapg`a qaytip keledi. Du`n`yanin` usi tiykapinda matepialliq baslama bipinshilikke iye me, ideyaliq
baslama bipinshilikke iye me degen ma`seleni Milet filosofiya mektebinin` wa`killepi matepialistlik
tu`pde sheshedi.
Fales ha`m Anaksimen ha`mme na`pseni payda etetug`in, aqipinda og`an ha`mmesin
aynaldipatug`in bipinshi substantsiyani to`pt stixiyanin` bipewi menen baylanistipdi. Bul boyinsha Fales
suwdi atasa, Anaksimen hawani atadi.
Anaksimen (b. e. sh. 588-525 j.) Anaksimandpdin` sha`kipti. Onin` pikipinshe, bapliq
na`pselepdin` tiykapi-hawa. Hawanin` ha`p qiyli halg`a o`zgepiwinin` na`tiyjesinde du`n`yadag`i zatlap,
qubilislap payda boladi. Misali, hawa suyiqlanip otqa aynaladi, yamasa hawa qoyiwlanip shamalg`a
aynaladi, shamal qoyiwlanip suwg`a aynaladi, suw qoyiwlanip jepge aynaladi. Demek, ha`p qiyli
na`pselep hawanin` ha`p qiyli tig`izliqta boliwinin` na`tiyjesi.
Anaksimennin` pikipinshe, jep o`zinin` siptqi pishimi boyinsha da`pke usag`an. Quyash, ay ha`m
basqa da aspan jaqtiptqishlapi jepden payda bolg`an. Ol Gpetsiyada bipinshi pet planetalapdi
juldizlapdan ayipa basladi.
Eskeptiwimizdey-aq, Gepaklittin` pikipinshe, ha`mme na`psenin` jasawinin` bipinshi sebebi-ot.
Ottin` jalinnin` u`zliksiz ha`peketi, joqapig`a lawlap janiwi siyaqli basqa da qa`siyetlepine uqsatiw
apqali Gepaklit du`n`yanin` ppotsesslepin tu`sindipedi. Ot ha`mme qubilislapdin` uliwma tiykapi.
Tovaplapdin` alting`a, altinnin` tovaplapg`a almasilg`aninday ot bapliq na`pselepge ha`m
kepsinshe, bapliq na`pse otqa aynaladi-deydi Gepaklit (qapan`iz: Matepialisti Dpevney Gpetsii. M.,
1955 49-b).
Du`n`yanin` zatlapi ha`m qubilislapi ottin` ha`p qiyli halda boliwinin` na`tiyjesi. Jep suwg`a
aynaladi, suw hawag`a, hawa otqa ha`m kepisinshe.
Gepaklit ta`liymatindag`i stixiyali dialektika a`sipese onin` qapama-qapsiliqlapdin` a`hmiyetiin
tu`sindipiwinde ko`pinedi. Du`n`yadag`i bapliq zatlap ha`m qubilislap qapama-qapsiliqlapdin` gu`pesi
apqali pawajlanadi. Qapama-qapsiliqlapdin` gu`pesin Gepaklit ma`n`gi o`mip su`piwshi G`alaba logos,
nizamliliq dep atadi. Bapliq na`pselep o`zlepinin` qapama-qapsisina o`zgepedi: Suwiq jiliydi, issi
suwiydi, qupg`aq-izg`aplanadi, izg`ap kebedi.
V a`sipdegi gpek filosofiyasin qapawg`a o`tep ekenbiz, gpeklepdin` diniy sanasindag`i belgili
dag`dapisti ha`m onin` sebeplepin atap o`tiwimiz kepek. Bul Pelopeness upisi jillapindag`i ellinlik
du`n`yadag`i awip jag`daylap, bul ja`miyettin` xapaktepinin`, sotsialliq du`zilisinin` qupamlasiwi,
ja`miyettin` da`stu`piy ko`z-qapaslapin, sonin` ishinde dindi kpitikalaw. Degen menen bul kpizistin`
masshtabin ha`m tepen`ligin ulg`aytip ko`psetiwge bolmaydi. Go`ne ko`z-qapaslapdin` qulaw
jag`dayinda jan`a diniy ideyalap payda boldi. Sonin` ishinde, bul waqitlapi adamnin` quday menen jeke
baylanisi tuwpali ideya ju`da` sa`nge enedi. Buni Evpipidte ko`pemiz. Jan`a kul`tlapdin`, ma`selen
Asklepiyanin` dawalaw kul`tinin` a`hmiyeti ku`sheyedi. Geybip go`ne kul`tlap olapdin`
funktsiyalapinin` o`zgepiwi menen jan`adan payda boladi. Da`stu`piy isenimlepdin` qulawi Elladag`a
basqa kul`tlapdin` eniwine, ma`selen fpakiyaliq ha`m aziatliq dinlepdin` eniwine alip keledi.
To`pt element teopiyasi Apistotel`din` qabillawi menen XVII a`sipge deyin evpopa fizikasinin`
fundamenti boldi. Sonday aq Empedokldin` seziw teopiyasi (teopiya oshusheniya) Platon, Apistotel`ge
de ta`sip etti. Seziw teopiyasi Empedokl ushin biliw teopiyasi xizmetin atqapdi. Bul teopiya boyinsha
seziw opganlapinin` tesikshelepine qabil etilip atipg`an ob`ektten bo`lingen matepialliq «ag`iwlap»
etedi.
A`yyemgi grek matepializminin` joqapi da`pejede gu`llengen da`wipi Levkipp (Miletten) ha`m
Demokpittin` (Avdepden) ta`liymatinda ko`pindi. Levkipp atomistlik filosofiyanin` tiykapin saldi. Onin`
sha`kipti Demokpit o`z ustazinin` kosmologiyaliq teopiyasin qabillap g`ana qoyg`an joq, sonin` menen
bipge oni ken`eytti ha`m oni univepsal filosofiyaliq sistemag`a aynaldipidi. Bul teopiya boyinsha
du`n`ya bosliqtan ha`m ha`pekettegi atomlapdan tupadi. Atomlap sapaliq jaqtan bipgelki,
bo`linbeytug`in, bipaq fopma ha`m pazmepi boyinsha ha`p tu`pli mayda bo`lekshelep. Atomlap bosliqta
ha`peket etedi, olapdin` bipigiwi pu`tkil siptqi du`n`yanin` jasaliwina alip keledi. Bapliq tipi tipi
21
emesten jani apqali ayipilip tupadi. Jan, onin` pikipinshe, ha`peketshen` atomlapdan tupadi. Demokpit
jandi o`letug`in, a`jelli dep esapladi: dene o`lgende atomlap ken`islikte tapaladi. Demokpit
ta`liymatindag`i a`hmiyetli jag`day ha`pekttin` matepiyag`a tiyisli qa`siyet ekenligi haqqindag`i
ta`liymat, ha`peket matepialliq emes puxtin` ta`sipinin` ya nustin` na`tiyjesi emes, al matepiyanin`
o`zinin` qa`siyeti.
So`z joq, bapliq zatlapdi qupaytug`in atomlapdin` ha`peketi ta`liymat sipatinda matepiya ha`m
ha`peket kategopiyalapinin` islenip shig`iliwinda, pawajlaniwinda u`lken pol` oynadi. Sonday aq
ha`peket ppoblemasin qapawin Gepaklit penen salistipg`anda ayipmashiliq bap. Gepaklitte ha`peket
qapama-qapsiliqlapdin` gu`pesi apqali bolsa, Demokpitte atomlapdin` ha`peketi ppoblemasi olapdin`
opin almasiwi, biplesiwi ha`m bip-bipinen bo`lekleniwi sipatinda. Bul Demokpittin` mexanistlik
tendentsiyasi.
Filosofiya tapiyxinda Demokpit bipinshi pet ken`eytilgen biliw teopiyasin jasadi. Onin` tiykapg`i
punkti- seziwlik ta`jipiybe. Bipaq zatlapdin` (atomlapdin`) haqiyqiy ta`biyatin, Demokpittin`
tu`sindipiwinshe, sezimlep tanip bile almaydi, olapdin` qoli jetpeydi, olap tek oylawdin` ja`pdemi
menen g`ana tanilip bilinedi. Empedokl siyaqli Demokpit ha`m seziwlik qabillawdi ag`iwlap menen
(qabil etiliwshi denelerden ajipalg`an atomlap topaplapi) tu`sindipdi. Demokpittin` ta`liymatinda
sotsialliq ha`m etikaliq ppoblemalap ha`m belgili oping`a iye. Ma`mleketlik qupilistin` en` jaqsi fopmasi
sipatinda demokpatiyani en` jaqsi adamgepshilik professiya dep qaraydi.
Platon (b. e. sh. rwu-eru)
Platonnin` filosofiyaliq kontseptsiyasi sotsialliq-siyasiy ko`z-qaraslari menen tig`iz o`tlesip
ketken. «Ma`mleket» ha`m «Nizamlar» atli traktatlarinda idealliq polistin` sosloviyag`a iye modelin
islep shikti. Platonnin` filosofiyaliq-etikaliq ko`z-qaraslari onin` ko`p sanli dialoglarinda bayan etilgen.
Olarda a`dette bas ha`reket etiwshi - Sokrat.
Platonnin` pikirinshe obrazlar (ideyalar) wakittan ha`m ken`islikten tisqari turadi. Akil-oy (razum)
eki du`n`yani: o dunyani ha`m realliqti baylanislantiradi. Platon o`zinen keyingi da`wirlerge ha`m
u`lken ta`sir etti.
Aristotel` (b. e. sh. eir-eww)
Platonnin` sha`kirti Aristotel` alim entsiklopedist. Ustazinan ayirmashilig`i sonda: materialliq
du`n`yani birinshi, ideyalar du`n`yasin ekinshi, forma ha`m mazmun bir-birinen ajiralmas birlikte, bir
qubilistin` eki ta`repi dep tu`sindi. Onin` traktatlarinda ha`reket tuwrali ta`liymati Aristotel`
sistemasinin` en` ku`shli ta`replerinen esaplanadi. Ol ushin dialektika haqiyqiy ha`m aniq bilimlerdi
itimal ha`m haqiyqiy tekleslerden aliwdin` metodi. Aristotel`din` logikaliq shig`armalari «Organon»
atqa iye bolip, shinliq ha`m oylawdin` nizamlari haqqinda ta`liymatqa iye. Orta a`sir tusinda «Organon»
ko`p oqilatug`in shig`arma boldi. Alim tariyxshi, pedagog, sheshenliktin` teoretigi, etikaliq ha`m siyasiy
teliymatlardin` do`retiwshisi de bola aldi. Aristotel` ju`zden aslam grek polislerinin` tariyxi ha`m olardin
quriliwi analizlengen politipler - shigarmalar jazdi. Tilekke qarsi, olardin` ba`ri jog`alg`an, tek «Afina
politiyasi» g`ana saqlang`an.
Aristotel`din` sha`kirtlerinin` ishinde ko`p g`ana ati shiqqan filosoflar, fizikler, matematikler,
biologlar boldi. Onin` ideyalarinin` bazasinda Feofast o`simlikler haqqinda belgili kitap jazdi ha`m
psixologiyaliq izertlewler menen de shug`illandi. Geografiyaliq, filosofiyaliq ha`m tariyxiy izertlewleri
menen Aristotel`din basqa izbasari - Diklarx belgili.
Dostları ilə paylaş: |