22
E L L I N I Z M
Antikaliq dun`yanin` b. e. sh. IV esirinen bizin` eramizdin` birinshi a`sirinin` son`g`i on jilliqlari
aralig`i ellinizm da`wiri dep ataladi. Ellinistlik ja`miyettin` filosofiyaliq-siyasiy ko`z-qaraslari polislik
ideologiyadan keyin sheshildi.
Klassikaliq qala-ma`mlekettin` puxaraliq kollektivinin` du`n`yag`a ko`z-qarasin sa`wlelendirgen
Platonnin` mektepleri polistin` siyasiy a`hmiyetinin` qulawi menen o`zinin` buring`i jetekshi rolin
joytadi. Polis ideologiyasinin` krizisi menen b. e. sh. IV - a`sirde o`mir su`rgen kinikler menen
skeptikler ag`imlarinin` ta`siri ku`sheyedi. Biraq ellinistlik dun`yada ju`da` ken` tarqalg`anlari b. e. sh.
IV ha`m III esirler aralig`inda payda bolg`an jana da`wirdin` tiykarg`i belgilerin o`zine ja`a`mlegen
stoikler ha`m epikurshilar ta`liymatlari boldi.
S T O I Ts I Z M
B. e. sh. 302 jili tiykari saling`an Afinada Kitionli Zenon ta`repinen, Kiprde (b.e.sh 336-264 j.)
tiykarin salg`an mekteplerde iri alimlar ha`m ellinistlik da`wirdin` filosoflari Xrasipp Soll (b. e. sh. III
a`sir), Panetiy Radosskiy (b. e. sh. II 1). Bular ha`r qiyli siyasiy bag`dardin` adamlari boldi. Stoikler
ayriqsha adamnin` individualliq sipatinda etikaliq problemalarina ayriqsha diqqat bo`ldi. Olardin`
maqseti: polislik tiykarlardin` dag`darisi, u`zliksiz a`skeriy ha`m sotsialliq konfliktler, individuumnin`
puqaralardin` ja`ma`a`ti, obshina menen baylanisinin` ha`lsirewi jag`dayinda adam ushin moral`liq-
filosofiyaliq tayanish tabiw. Eger bul sharayatlar menen puqaranin` sotsialliq bolmisinin` turaqsizlig`i
tuwrali ko`z-qaraslar a`debiyat ha`m iskusstvo ta`repinen qu`diretli tag`diyir obrazinda ko`ringen bolsa,
stoikler ta`repinen ol ha`mme na`rseni aqilg`a siyimli basqaratug`in adamnin` joqarg`i jaqsiliq ku`shinen
(logos, tabiyat, quday) g`a`rezlilik sipatinda qabillanadi. Stoiklerdin` etikaliq kategoriyalarinin` ishinde
boliwi tiyis, aqilg`a siyimli, ta`biyat ha`m ja`miyet nizamlarina sa`ykeslik tuwrali ko`z-qarasti ataw
kerek.
Rimnin` song`i stoiki Mark Avreliy boldi. «O`zime o`zim» atli onin` shig`armalarinda du`n`yada
anaw ya minaw na`rseni o`zgertiw ya du`zetiwdin` qiyinlig`i aytiladi. Ha`mmesi ha`m ha`mme na`rse
o`zgerissiz qaladi, adamlar ha`mme wakit eki ju`zli, o`tirikshi, o`z ma`pin oylag`an na`psiqawlar boldi
ha`m bola beredi de. Bul xaostin ishinde ne qaladiW Tek o`z geniyin`e xizmet etiw, o`z-o`zin`di
jetildiriw, adamgershilik, biraq bunday jerge qollanilmaytug`in adamgershilik, jaqsiliq, o`mirde hesh bir
maqsetke iye bolmag`anliqtan stoyiller ushin minnetli adamzatqa xizmet etiw o`z ma`nisin jog`altadi.
Aqiri adamzat pa`s, buziq ha`m baxitsiz bolatug`in bolsa, maqsetsiz jaqsiliq, adamgershilik hesh kimdi
de yoshlandira almaydi.
E P I K U R E I Z M
Epikurdin filosofiyasi ontologiya ma`selesinde Demokrittin` materializminin` rawajlaniwinda
alg`a qaray adim boldi. Epikur atomlardin` tuppa-tuwri ha`reketinen spontalli buriliwi tuwrali boljaw
aytip, nizamliliq penen tosinliq problemasinin` u`ylesiwin, sa`ykesleniwin ko`terdi. Epikurda ontologiya
problemalari etikaliq problemalar menen tig`iz baylanisi, onin` filosofiyasinda orayliq orindi adam
iyeleydi. Epikur o`zinin` waziypasi sipatinda adamnin` o`limnen ha`m ta`g`diyir aldindag`i
qorqinishinan qutqariwdi qoyadi: ol qudaylardin` ta`biyattin` ha`m adamnin` turmisina aralasiwin
biykarlaydi ha`m jannin` materiallig`in da`liylledi. Qudaylardin` barlig`in moyinlag`ani menen qudaylar
tuwrali «topardin` o`tirik shamalawlarina» qarsi shig`adi. Sebebi, onin` kontseptsiyasina ilayiq,
ta`shwishler ha`m iskerlik kewli toliw, jaynap jasnawshiliq jag`dayi menen siyispaydi. Sebebi quday
shadliqli ha`m o`lmeytug`in negiz sipatinda ta`shwishke ha`m iye emes, basqalarg`a da ta`shiwishti alip
kelmeydi, sonin` ushin ha`m ka`ha`rge de, hu`rmetke de tap bolmaydi» (Diogen Laertskiy. T. I, 139).
H E O P L A T O H I Z M
Ellinistlik ma`mleketlepdin` qulawi ha`m pim ekspansiyasinin` baslaniwi menen patsionalistlik
ko`z-qapas din ha`m mistitsizm aldinda jol bepedi, mistepiyalap, magiya, astpologiya, sonin` menen
bipge sotsialliq utopiyalap ha`m payg`ambapliq aypiqsha ken` tapqaladi. Mistepiyag`a bag`daplaniw
quday menen tikkeley qapim-qatnastin` mu`mkinligi ha`m tag`dipdin` vlastinan azat boliwdin`
mu`mkinligi sipatinda qapaldi. Pu`tkil intelligentsiya ha`m qalalilapdin` apasinda bapliq jamanliq
qayaqtan keledi ha`m oni qalay boldipmawg`a boladiW degen sopaw qoyildi. Ken` tapqalg`an juwap
bap. Bul bupinnan platoniklep ta`pepinen bepilgen juwap: jamanliq matepiyadan ha`m matepialliq
du`n`yadan.
23
Plotinnin` ta`liymati - neoplatonizm ken` massa ushin ju`da` qiyin boldi. Plotinnin` o`zi de oni
saylandilapg`a bag`ishlag`anin jasipg`an joq. Galliennin` o`liminen son`, ol Pimnen ketedi, onin`
sha`kiptlepi ha`m tapqaydi, son`inda neoplatonizm bipaz o`zgepislepge tu`sip, tiykapinan shig`is
qalalapi intelligentsiyasinin` filosofiyasi boladi. Xpistianliqtin` tapqaliwi menen shipkew aybatli ha`m
jaqsi sho`lkemlesken ku`shke aynaladi. Xpistianlapdi quwdalawdin` biykap etiliwi menen xpistian
obshinalapi sinaqtan keyin bekkem ha`m biplesken boldi, bul xpistianliqtin` keleshek ta`g`diypinde
u`lken a`hmiyetke iye boldi. two-jili Vizantiya impepatopi Yustinianannin` dekpeti menen Afinadag`i
Platon Akademiyasi jabildi. Antikaliq filosofiya o`zinin` min` jilliq o`mip su`piwin toqtatti.
Bekkemlew ushin sorawlar.
1. A`yemgi filosoflar du`n`yanin` tiykarinda ne bar degen sorawg`a qalay juwap bergen
2. Du`n`yanin` materiallig`i degenimiz ne
3. Adamnin` jani hesh uaqitta o`lmeydi degen teoriyani alg`a su`rgen ag`im
4. Veda degenimiz ne
5. Zorastrizm dini, Avesto haqqinda ne bilesiz
6. Zarastrizmnin` watani qay jer
7. Atomlar haqqinda teoriyani alg`a su`rgen grek oyshili kim
A`debiyatlar:
1. Karimov I.A. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., «O`zbekiston», 1992
2. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «Wzbekiston», 1999
3. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-»Fidokor»gaz.2000 yil, 8
iyun.
4. Falsafa kursining ayrim masalalari (T.Sharipov tahriri ostida). - «Farg`ona», 1994.
5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999
6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005.
7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.
w.w.w.NDPI.ru / w.w.w.Pedagog.ru / w.w.w. msu.ru / w.w.w.RSCI.ru
Dostları ilə paylaş: |