44
Sebep ha`m na`tiyje ajiralmas birlikte. Ma`lim bir sebeptin` ko`plegen na`tiyjesi, belgili bir
na`tiyjenin` bir neshe ha`r tu`rli sebebi boliwi mu`mkin.
Sebep ha`m na`tiyje orni menen almasiwi mu`mkin, basqasha aytqanda sebep na`tiyjege aynaliwi
mu`mkin, al na`tiyje, sebep retinde kelip shig`iwi mu`mkin. Aytayiq, qatti samal bulttin` keliwinin`
sebebi, bult onin` na`tiyjesi. O`z gezeginde bult jawinnin` sebebi. Al, jawin onin` na`tiyjesi, jawin
egiske ziyan keltiriwdin` sebebi. Egiske ziyan kelgenligi atizdag`i zu`ra`a`ttin` to`menlegenliginin`
sebebi h.t.b. A`lbette, belgili bir qatnasiqti, yamasa qubilistin` arasindag`i baylanisti du`n`yanin` uliwma
g`alabaliq baylanislarinan ajiratip qarag`anda sebepli-na`tiyjeli baylanis retinde belgileri boladi. Demek,
du`n`yani barliq g`alaba baylanislardi tek sebeplik baylanislarg`a keltirip tu`sindiriwge bolmaydi.
Za`ru`rlik ha`m tosinliq
Za`ru`rlik ishki, bas baylanislardan, ta`replerden shig`atug`in o`tkendegi rawajlaniwdin` ha`mmesi
menen sha`rtlengen, usi sebepli, qalay bolmasin bolatug`in, bolip atirg`an qubilis, protsessler ha`m h.t.b.
ta`n. Tosinliq ishki bas baylanislardan emes, al rawajlaniwdin` sirtqi baylanislari menen ta`replerinen
shig`adi.
Za`ru`rlik protsesstin` ma`nisi menen belgilenedi, tosinliq protsesstin` ma`nisi menen
belgilenbeydi, boliwi da, bolmawi da mu`mkin.
Za`ru`rliktin` bas belgisi onin` uliwma xarakterge iye boliwi. Ma`selen, ta`biyatta za`ru`rlik-jildin`
waqtinin` belgili o`zgerisi, tu`n menen ku`nnin` almasiwi, ximiyaliq reaktsiyalardin` belgili jag`dayda
o`tiwi.
Tiri organizmler ushin zat almasiw za`ru`rli. Ja`miyetlik urista antogonizmge tiykarlang`an
rawajlaniw basqishlari ushin belgili sotsialliq to`n`kerislerge alip keletug`in toparlardin` gu`resi
za`ru`rli.
Qullasi, za`ru`rliktin` eki a`hmiyetli belgisin ayirip ko`rsetiwge boladi. Birinshiden, bul
za`ru`rliktin` uliwmaliq, turaqli qa`siyetke iye ekenligi, ekinshiden, za`ru`rliktin` rawajlaniwdin`
na`tiyjesi ekenligi.
Za`ru`rliktin` tag`i bir a`hmiyetli belgisi du`n`yanin` zatlarinin` ha`m qubilislarinin` ishki,
tiykarg`i baylanislarin ko`rsetiwinde. Za`ru`rli baylanislar ha`m qatnasiqlar belgili bir qatarda zatlardin`
ha`m qubilislardin` uliwmaliq turaqli ta`replerin bildiredi. Za`ru`rliktin` bul belgisi a`sirese statikaliq
nizamlarda ha`m itimalliq ta`liymatta su`wretlenedi. Bul jag`dayda za`ru`rlik ko`plegen waqiyalar
(zatlar ha`m qubilislar) arqali olardin` turaqli baylanisi ha`m ta`repi retinde ko`rinedi. Za`ru`rliktin`
bunday formasi o`zinin` ha`reketinin` misali, kvantliq maydan haqqinda ta`liymattin` nizamlarinda,
sotsialliq statistikaliq mag`liwmatlarinda, ko`p sanli bir qatar elementlerdi, misali, ximiyada
Avagadronin` nizaminda, lotereya ha`m ruletkag`a usag`an qumar oyinlarinda, qamsizlandiriw
ma`kemeleri shug`illanatug`in waziypalarda, h.t.b. o`z ha`reketine iye.
Tosinliq dep neni tu`sinesiz
Filosofiya tariyxinda buni maqullaytug`in ko`z-qaraslar ha`m bolg`an. Ma`selen, bul ma`selege
metafizikaliq podxodta birewinin` bolmisi ekinshisinin` bolmisin biykarlamaydi. Misali, frantsuz
materialistleri ob`ektiv du`n`yada tek za`ru`rliktin` bolmisin moyinlaydi. Ma`selen, Gol`baxtin`
pikirinshe, du`n`yanin` g`alabaliq protsesi bul haqiyqatinda sebepler menen na`tiyjelerdin` hesh bir
o`zgertiwge bolmaytug`in birligi. Za`ru`rlik bul qutiliwg`a bolmaytug`in na`rse. Sog`an baylanisli
adamnin` ta`g`diri onin` man`layinda tuwilg`anda aq jazilg`an.
45
Bekkemlew ushin sorawlar:
1. Dialektika degenimiz ne
2. Metafizika degenimiz ne
3. Dogmatizm degenimiz ne
4. Nizam - tu`sinigi neni an`latadi
5. Ta`biyat nizamlari menen ja`miyetnizamlari arasinda qanday o`zgeshelik bar
6. Dialektikanin` qanday nizamlari bar
7. Kategoriya tu`sinigi neni an`latadi
A`debiyatlar:
1. Karimov I.A. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., «O`zbekiston», 1992
2. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «Wzbekiston», 1999
3. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-»Fidokor»gaz.2000 yil, 8
iyun.
4. Falsafa kursining ayrim masalalari (T.Sharipov tahriri ostida). - «Farg`ona», 1994.
5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999
6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005.
7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.
w.w.w.NDPI.ru / w.w.w.Pedagog.ru / w.w.w. msu.ru / w.w.w.RSCI.ru
46
Lektsiya 8. Filosofiyada sana ma`selesi. Biliw onin` formalari ha`m usillari.
Jobasi:
1. Sananin` kelip shig`iwi, ma`nisi ha`m du`zilisi
2. Sananin` formalari, tipleri ha`m atqaratug`in funktsiyalari
3. Gnoseologiya pa`ni
4. Biliwdin` formalari
5. Gnoseologiyada shinliq mashqalasi.
Sana ko`lemi boyinsha ken` ha`m teren` kategoriya. Ol sub`ektiv realliqti, adam ta`repinen, onin`
miyi ha`m psixikasi arqali sirtqi du`n`yani idealliq da`rejede sa`wlelendiriw bolip tabiladi. Usi sebepli
sana adamnin` ruwxiy du`n`yasi, onin` sanali tu`rde dun`yadag`i ha`m bolmisi tuwrali keshirmeleri,
sirtqi du`n`yag`a qatnasi boladi.
Adam esi bar, aqili bar qubilis sipatinda sirtqi du`n`yada aktiv orientatsiyag`a iye. Sanag`a iye
bolg`anliqtan adamnin` ruwxiy du`n`yasi, onin` emotsiyalari, keshirmeleri, qa`wpi ha`m a`rmanlari
u`mit-arziwlari, qiyali o`mir su`redi. Basqasha aytqanda adam tek sanasi arqali g`ana homo sap.
Adamnin` sanasi, onin` janinin` ishki du`n`yasi tek filosofiyanin` g`ana emes, adam tuwrali ko`p
g`ana arnawli ilimlerdin` (psixologiya, pedagogika, psixiatriya, joqari nerv sistemasinin` fiziologiyasi)
izertlew ob`ekti.
Ilimler sanani adamzat iskerliginin` faktori sipatinda qarap, ta`biyat penen ja`miyettin` ara-
qatnasin ta`rtipke saliwshi, sotsialliq qarim-qatnastin` produkti sipatinda qaraydi. Bul jag`dayda sana
biliwlik (gnoselogiyaliq), bahaliliq (aksiologiyaliq), eriklik ha`m kommunikativlik (sotsialliq)
parametrlerge iye.
Sana qa`liplesiwindegi bas sotsialliq rol` miynet protsesine tiyisli.
Qullasi, rux, oylaw, aqil-oy - adamnin` ja`miyetlik maqluq sipatinda funktsiyasi. Adam sotsialliq
qatnaslar sistemasin alip keliwshi, ja`miyetlik o`mirdin` ha`m praktikanin` sub`ekti.
Miynet iskerligi ha`m so`ylew, adamzat tili adamnin` oy-o`risin ken`eytip, onin` ruwxiylig`in
rawajlandirdi. Adamlarda kem-kemnen o`zinin` bolmisin sanali tu`siniw, o`zinin` du`n`yadag`i ornin,
ta`biyatqa, ja`miyetke qatnasi boyinsha sanaliliq payda boladi. Miynet praktikasin so`ylewdin`
rawajlaniwi ha`m jetiliwi arqasinda adam ta`biyat nizamlarin tanip bilip, joqari ilimiy da`rejedegi
abstraktsiyalawg`a o`te aladi.
Til adam bilimlerin saqlaytug`in ha`m oni toliqtirip turatug`in funktsiyani atqaradi.
Til sotsialliq ta`jiriybeni jetkizedi, adamzattin` tariyxiy rawajlaniwindag`i u`ziliksizlikti
ta`miynleydi. Adamnin` oylari, ideallari, ko`z-qaraslari so`zge aylanadi. Til ha`m sana birge o`mir
su`redi. Til oydin` belgililik ko`rinisi. Ja`miyettin` rawajlaniwi menen til ha`m rawajlanadi
Z.Freydtin` pikirinshe podsoznanie adamlardin` minez-qulqinin`, iskerliginin`, moralinin`,
iskusstvosinin`, pu`tkil ruwxiy ma`deniyatinin` tiykari. K. Yung individualliq sanasizliq penen bir
qatarda «kollektivlik sanasizliq» tu`sinigin ilimiy aynalisqa tu`sirdi. Bul boyinsha podsoznanie o`zine
tek sub`ektivlikti ha`m individualliqti g`ana emes, en` aldi menen kollektivlik, jekelik emes
psixologiyaliq mazmung`a iye. Bul teren` a`yyemgilikke ketedi ha`m ol Yungta arxetip degen atqa iye.
E. Fromm bolsa «sotsialliq xarakter» tu`sinigin engizedi. Bul sub`ekttin` individualliq psixikasi menen
ja`ma`a`ttin` sotsialliq strukturasin jalg`astiratug`in, da`lda`lshi. E. Fromm podsoznanienin` ha`zirgi
tutiniwshi ja`ma`a`ttin` bahaliq, aksiologiyaliq orientirlerine ta`sirin izertleydi. Ma`selen, Fromm
shig`armalarinin` qaharmani tiri jan-tutiniwshi. Gamlettin` «bit` ili ne bit`» sorawinin` ornina «imet` ili
bit`« deydi. Bul zamanago`y adamdi ta`biyattan basqa adamlardan bo`lekleydi, mizantropiyaliq
psixiologiyani qa`liplestiredi. Al podsoznanie bolsa bul psixiologiyaliq ajiraliw bar`erin aliwg`a,
adamnin` xarakterine o`zgertip, o`mirge hu`rmetke shaqiradi, du`n`ya menen birlesiwge umtiladi.
3. Sananin` du`zilisi o`z ishine onin` pikir, gu`man, isenim h. t. b sananin` epistemiyaliq
formalarin «degen atqa iye qa`siyet» aladi (episteme-girekshe bilim). Olar sananin` tipleri menen
formalari. Pikir. Adamnin` ya adamlardin` toparlarinin` pikiri olardi anaw ya minaw ma`sele boyinsha
ko`z-qarasin, du`n`yani tu`sinetug`inin an`latadi. Ol jeke adamnin` individualliq ta`jiriybesi ha`m pu`tkil
sotsiumnin` kollektiv ta`jiriybesi, sonday-aq adamnin` ha`m adamlardin` yadi menen baylanisli. :lken
toparlardin` tutas sotsialliq toparlardin` massaliq sanasindag`i faktlarg`a, waqiyalarg`a, ja`miyettin`
Dostları ilə paylaş: |