Filosofiya kk



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə22/51
tarix16.11.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#10455
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   51

 
44 
Sebep  ha`m  na`tiyje  ajiralmas  birlikte.  Ma`lim  bir  sebeptin`  ko`plegen  na`tiyjesi,  belgili  bir 
na`tiyjenin` bir neshe ha`r tu`rli sebebi boliwi mu`mkin.  
Sebep ha`m na`tiyje orni menen almasiwi mu`mkin, basqasha aytqanda sebep na`tiyjege aynaliwi 
mu`mkin,  al  na`tiyje,  sebep  retinde  kelip  shig`iwi  mu`mkin.  Aytayiq,  qatti  samal  bulttin`  keliwinin` 
sebebi,  bult  onin`  na`tiyjesi.  O`z  gezeginde  bult  jawinnin`  sebebi.  Al,  jawin  onin`  na`tiyjesi,  jawin 
egiske  ziyan  keltiriwdin`  sebebi.  Egiske  ziyan  kelgenligi  atizdag`i  zu`ra`a`ttin`  to`menlegenliginin` 
sebebi h.t.b. A`lbette, belgili bir qatnasiqti, yamasa qubilistin` arasindag`i baylanisti du`n`yanin` uliwma 
g`alabaliq baylanislarinan ajiratip qarag`anda sebepli-na`tiyjeli baylanis retinde belgileri boladi. Demek, 
du`n`yani barliq g`alaba baylanislardi tek sebeplik baylanislarg`a keltirip tu`sindiriwge bolmaydi.  
Za`ru`rlik ha`m tosinliq 
Za`ru`rlik ishki, bas baylanislardan, ta`replerden shig`atug`in o`tkendegi rawajlaniwdin` ha`mmesi 
menen sha`rtlengen, usi sebepli, qalay bolmasin bolatug`in, bolip atirg`an qubilis, protsessler ha`m h.t.b. 
ta`n.  Tosinliq  ishki  bas  baylanislardan  emes,  al  rawajlaniwdin`  sirtqi  baylanislari  menen  ta`replerinen 
shig`adi.  
Za`ru`rlik  protsesstin`  ma`nisi  menen  belgilenedi,  tosinliq  protsesstin`  ma`nisi  menen 
belgilenbeydi, boliwi da, bolmawi da mu`mkin.  
Za`ru`rliktin` bas belgisi onin` uliwma xarakterge iye boliwi. Ma`selen, ta`biyatta za`ru`rlik-jildin` 
waqtinin`  belgili  o`zgerisi,  tu`n  menen  ku`nnin`  almasiwi,  ximiyaliq  reaktsiyalardin`  belgili  jag`dayda 
o`tiwi.  
Tiri  organizmler  ushin  zat  almasiw  za`ru`rli.  Ja`miyetlik  urista  antogonizmge  tiykarlang`an 
rawajlaniw  basqishlari  ushin  belgili  sotsialliq  to`n`kerislerge  alip  keletug`in  toparlardin`  gu`resi 
za`ru`rli.  
Qullasi,  za`ru`rliktin`  eki  a`hmiyetli  belgisin  ayirip  ko`rsetiwge  boladi.  Birinshiden,  bul 
za`ru`rliktin`  uliwmaliq,  turaqli  qa`siyetke  iye  ekenligi,  ekinshiden,  za`ru`rliktin`  rawajlaniwdin` 
na`tiyjesi ekenligi.  
Za`ru`rliktin`  tag`i  bir  a`hmiyetli  belgisi  du`n`yanin`  zatlarinin`  ha`m  qubilislarinin`  ishki, 
tiykarg`i baylanislarin ko`rsetiwinde. Za`ru`rli baylanislar ha`m qatnasiqlar belgili bir qatarda zatlardin` 
ha`m  qubilislardin`  uliwmaliq  turaqli  ta`replerin  bildiredi.  Za`ru`rliktin`  bul  belgisi  a`sirese  statikaliq 
nizamlarda  ha`m  itimalliq  ta`liymatta  su`wretlenedi.  Bul  jag`dayda  za`ru`rlik  ko`plegen  waqiyalar 
(zatlar  ha`m  qubilislar)  arqali  olardin`  turaqli  baylanisi  ha`m  ta`repi  retinde  ko`rinedi.  Za`ru`rliktin` 
bunday  formasi  o`zinin`  ha`reketinin`  misali,  kvantliq  maydan  haqqinda  ta`liymattin`  nizamlarinda, 
sotsialliq  statistikaliq  mag`liwmatlarinda,  ko`p  sanli  bir  qatar  elementlerdi,  misali,  ximiyada 
Avagadronin`  nizaminda,  lotereya  ha`m  ruletkag`a  usag`an  qumar  oyinlarinda,  qamsizlandiriw 
ma`kemeleri shug`illanatug`in waziypalarda, h.t.b. o`z ha`reketine iye.  
Tosinliq dep neni tu`sinesiz 
 Filosofiya  tariyxinda  buni  maqullaytug`in  ko`z-qaraslar  ha`m  bolg`an.  Ma`selen,  bul  ma`selege 
metafizikaliq  podxodta  birewinin`  bolmisi  ekinshisinin`  bolmisin  biykarlamaydi.  Misali,  frantsuz 
materialistleri  ob`ektiv  du`n`yada  tek  za`ru`rliktin`  bolmisin  moyinlaydi.  Ma`selen,  Gol`baxtin` 
pikirinshe,  du`n`yanin`  g`alabaliq  protsesi  bul  haqiyqatinda  sebepler  menen  na`tiyjelerdin`  hesh  bir 
o`zgertiwge  bolmaytug`in  birligi.  Za`ru`rlik  bul  qutiliwg`a  bolmaytug`in  na`rse.  Sog`an  baylanisli 
adamnin` ta`g`diri onin` man`layinda tuwilg`anda aq jazilg`an. 


 
45 
Bekkemlew ushin  sorawlar: 
1. Dialektika degenimiz ne 
2. Metafizika  degenimiz ne 
3. Dogmatizm  degenimiz ne 
4. Nizam - tu`sinigi neni an`latadi 
5. Ta`biyat  nizamlari menen ja`miyetnizamlari arasinda qanday  o`zgeshelik bar 
6. Dialektikanin`  qanday  nizamlari bar 
7. Kategoriya tu`sinigi neni an`latadi 
 
A`debiyatlar: 
1. Karimov I.A. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., «O`zbekiston», 1992 
2. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «Wzbekiston», 1999 
3. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-»Fidokor»gaz.2000 yil, 8 
iyun. 
4. Falsafa kursining ayrim masalalari (T.Sharipov tahriri ostida). - «Farg`ona», 1994. 
5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999 
6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005. 
7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.   
w.w.w.NDPI.ru / w.w.w.Pedagog.ru / w.w.w. msu.ru / w.w.w.RSCI.ru 


 
46 
Lektsiya 8.  Filosofiyada  sana ma`selesi. Biliw  onin`  formalari ha`m usillari
Jobasi: 
 
1. Sananin` kelip shig`iwi, ma`nisi ha`m  du`zilisi 
2. Sananin`  formalari,  tipleri ha`m  atqaratug`in funktsiyalari 
3. Gnoseologiya  pa`ni 
4. Biliwdin`  formalari 
5. Gnoseologiyada  shinliq mashqalasi. 
 
Sana ko`lemi boyinsha ken` ha`m teren` kategoriya. Ol sub`ektiv realliqti, adam ta`repinen, onin` 
miyi  ha`m  psixikasi  arqali  sirtqi  du`n`yani  idealliq  da`rejede  sa`wlelendiriw  bolip  tabiladi.  Usi  sebepli 
sana  adamnin`  ruwxiy  du`n`yasi,  onin`  sanali  tu`rde  dun`yadag`i  ha`m  bolmisi  tuwrali  keshirmeleri, 
sirtqi du`n`yag`a qatnasi boladi.  
Adam  esi  bar,  aqili  bar  qubilis  sipatinda  sirtqi  du`n`yada  aktiv  orientatsiyag`a  iye.  Sanag`a  iye 
bolg`anliqtan  adamnin`  ruwxiy  du`n`yasi,  onin`  emotsiyalari,  keshirmeleri,  qa`wpi  ha`m  a`rmanlari 
u`mit-arziwlari, qiyali o`mir su`redi. Basqasha aytqanda adam tek sanasi arqali g`ana homo sap.  
Adamnin` sanasi, onin` janinin` ishki du`n`yasi tek filosofiyanin` g`ana emes, adam tuwrali ko`p 
g`ana  arnawli  ilimlerdin`  (psixologiya,  pedagogika,  psixiatriya,  joqari  nerv  sistemasinin`  fiziologiyasi) 
izertlew ob`ekti.  
Ilimler  sanani  adamzat  iskerliginin`  faktori  sipatinda  qarap,  ta`biyat  penen  ja`miyettin`  ara-
qatnasin  ta`rtipke  saliwshi,  sotsialliq  qarim-qatnastin`  produkti  sipatinda  qaraydi.  Bul  jag`dayda  sana 
biliwlik  (gnoselogiyaliq),  bahaliliq  (aksiologiyaliq),  eriklik  ha`m  kommunikativlik  (sotsialliq) 
parametrlerge iye.  
 Sana qa`liplesiwindegi bas sotsialliq rol` miynet protsesine tiyisli.  
Qullasi, rux, oylaw, aqil-oy - adamnin` ja`miyetlik maqluq sipatinda funktsiyasi. Adam sotsialliq 
qatnaslar sistemasin alip keliwshi, ja`miyetlik o`mirdin` ha`m praktikanin` sub`ekti.  
Miynet  iskerligi  ha`m  so`ylew,  adamzat  tili  adamnin`  oy-o`risin  ken`eytip,  onin`  ruwxiylig`in 
rawajlandirdi.  Adamlarda  kem-kemnen  o`zinin`  bolmisin  sanali  tu`siniw,  o`zinin`  du`n`yadag`i  ornin, 
ta`biyatqa,  ja`miyetke  qatnasi  boyinsha  sanaliliq  payda  boladi.  Miynet  praktikasin  so`ylewdin` 
rawajlaniwi  ha`m  jetiliwi  arqasinda  adam  ta`biyat  nizamlarin  tanip  bilip,  joqari  ilimiy  da`rejedegi 
abstraktsiyalawg`a o`te aladi.  
Til adam bilimlerin saqlaytug`in ha`m oni toliqtirip turatug`in funktsiyani atqaradi.  
Til  sotsialliq  ta`jiriybeni  jetkizedi,  adamzattin`  tariyxiy  rawajlaniwindag`i  u`ziliksizlikti 
ta`miynleydi.  Adamnin`  oylari,  ideallari,  ko`z-qaraslari  so`zge  aylanadi.  Til  ha`m  sana  birge  o`mir 
su`redi. Til oydin` belgililik ko`rinisi. Ja`miyettin` rawajlaniwi menen til ha`m rawajlanadi 
 Z.Freydtin`  pikirinshe  podsoznanie  adamlardin`  minez-qulqinin`,  iskerliginin`,  moralinin`, 
iskusstvosinin`,  pu`tkil  ruwxiy  ma`deniyatinin`  tiykari.  K.  Yung  individualliq  sanasizliq  penen  bir 
qatarda  «kollektivlik  sanasizliq»  tu`sinigin  ilimiy  aynalisqa  tu`sirdi.  Bul  boyinsha  podsoznanie  o`zine 
tek  sub`ektivlikti  ha`m  individualliqti  g`ana  emes,  en`  aldi  menen  kollektivlik,  jekelik  emes 
psixologiyaliq mazmung`a iye. Bul teren` a`yyemgilikke ketedi ha`m ol Yungta arxetip degen atqa iye. 
E. Fromm bolsa  «sotsialliq xarakter» tu`sinigin engizedi. Bul sub`ekttin` individualliq psixikasi menen 
ja`ma`a`ttin`  sotsialliq  strukturasin  jalg`astiratug`in,  da`lda`lshi.  E.  Fromm  podsoznanienin`  ha`zirgi 
tutiniwshi  ja`ma`a`ttin`  bahaliq,  aksiologiyaliq  orientirlerine  ta`sirin  izertleydi.  Ma`selen,  Fromm 
shig`armalarinin` qaharmani tiri jan-tutiniwshi. Gamlettin` «bit` ili ne bit`» sorawinin` ornina «imet` ili 
bit`«  deydi.  Bul  zamanago`y  adamdi  ta`biyattan  basqa  adamlardan  bo`lekleydi,  mizantropiyaliq 
psixiologiyani  qa`liplestiredi.  Al  podsoznanie  bolsa  bul  psixiologiyaliq  ajiraliw  bar`erin  aliwg`a, 
adamnin` xarakterine o`zgertip, o`mirge hu`rmetke shaqiradi, du`n`ya menen birlesiwge umtiladi.  
3.  Sananin`  du`zilisi  o`z  ishine  onin`  pikir,  gu`man,  isenim  h.  t.  b  sananin`  epistemiyaliq 
formalarin  «degen  atqa  iye  qa`siyet»  aladi  (episteme-girekshe  bilim).  Olar  sananin`  tipleri  menen 
formalari. Pikir. Adamnin`  ya  adamlardin` toparlarinin` pikiri olardi anaw  ya minaw ma`sele boyinsha 
ko`z-qarasin, du`n`yani tu`sinetug`inin an`latadi. Ol jeke adamnin` individualliq ta`jiriybesi ha`m pu`tkil 
sotsiumnin`  kollektiv  ta`jiriybesi,  sonday-aq  adamnin`  ha`m  adamlardin`  yadi  menen  baylanisli.  :lken 
toparlardin`  tutas  sotsialliq  toparlardin`  massaliq  sanasindag`i  faktlarg`a,  waqiyalarg`a,  ja`miyettin` 


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   51




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə