Filosofiya kk

 
47 
qubilislarina qatnaslarin, olardin` talap, ma`plerin bildiretug`in ja`miyetlik pikir bar. Ja`miyetlik pikir - 
individualliq  pikirlerdin`  a`piwayi  qosindisi  emes,  al  ja`miyetlik  kollektivlik  aqil-oydin`  ja`mlengen 
ko`rinisi.  
Gu`man  o`z  ishine  durislig`i  ha`m  paydalilig`ina  sub`ekt  ele  isenimi  jetpegen  mag`liwmat  ha`m 
informatsiyani aladi.  
Isenim  sananin`  formasi  sipatinda  sub`ekt  ta`repinen  aniq,  isenimli,  logikaliq  qarama-qarsiliqqa 
iye  emes  boladi.  Isenimnin`  tiykarinda  da`liylsiz,  aksiomatiyaliq  da`rejede  anaw  ya  minaw 
mag`liwmatlardi,  faktorlardi  qabillaw  mu`mkin.  Adamnin`  isenimlerinde  ideyalar  sezimler  ha`m 
sub`ekttin` erki alg`a qoyilg`an maqsetti praktikaliq jetkiziwge qaratilg`an.  
Bilim  sananin`  formasi  sipatinda  o`z  ishine  pikir  isenim  ha`m  gu`mandi  kirgizedi.  Bilim 
du`n`yanin`  ob`ektiv  qa`siyetlerinin`  ha`m  baylanislarinin`  ideyalliq  sa`wleleniwi  (R.  Bekon  «Bilim-
ku`sh»).  Haqiyqatinda  da  nag`iz  aniq  bilim  -  bul  kvintessentsiya,  adamzat  praktikasinin`  jiyindisi, 
adamzat ta`repinen ko`p a`sirlik tariyxinda ja`mlengen kollektivlik ta`jiriybe.  
 Biliw  protsessin  qurg`aq,  o`li  protsess  sipatinda  qaraw  natuwri,  onda  emotsionalliq  baslamanin` 
elementleri-jigerli ha`reket (volevoy) ha`m motivatsiyaliq sharayitlar ha`m bar.  
Skeptitsizm (b. e. sh. IV a`sir). Biliwdin` mu`mkinshiliklerin birotala joqqa shig`arg`an joq. Biraq 
bizin`  bilimlerimizdin`  haqiyqatlig`ina,  olardin`  sirtqi  du`n`yanin`  qubilislarina  adekvatlig`ina  guman 
keltirdi.  
Skeptitsizm eki jag`daydan kelip shiqti. Birinshi - filosoflarda birlikli sistema do`retiwshi baslama 
joq,  demek  ol  o`z  ishinde  logikaliq  qarama-qarsiliqqa  iye.  Ekinshi-filosoflar  qarama-qarsiliqli 
jaqdaylardi  tiykarlaydi  eken,  onda  filosofiya  shinliqti  izlep  tabiw  mu`mkinshiligine  iye  emes.  Demek 
qa`legen  filosofiyaliq  sistema  joqqa  bara-bar.  Antikaliq  skeptitsizmnin`  tiykarin  saliwshilardin`  biri 
Pirron (b. e. sh. 365-275 j.) tek seziwlik qabillawdi g`ana maqulladi. Onin` pikirinshe sub`ekt qubilistan 
tikkeley  ob`ekttin`  tiykarin  biliwge  o`tkende  adasiw  baslanadi.  Demek,  skeptik  en`  son`g`i  birotala 
sheshimge keliwden mudami biyta`rep qaliwi tiyis. Bug`an uqsas ideyani sinopli Diogen, Sekst Empirik 
h.t.b. aytti.  
Orta a`sir tusinda skeptitsizm ideyasi Batista rawajlandi (P`er Abelyar, Otrekurli Nikolay). Sonday 
aq Shig`ista da bul ideyani rawajlandiriwshilar boldi. Ma`selen, Al-Gazali. Onin` pikiri: «Aqirina deyin 
tanip biliwdegi ha`lsizlik bul biliw. Ha`lsizlik arqali tanip biliwge jol salg`anlarg`a dan`q».  
Jan`a  da`wir  tusinda  skeptitsizm  pozitsiyasin  Devid  Yum  izbe-iz  alip  bardi.  Onin`  pikiri:  tek 
o`zin`nin` seziwlerin`nin` reallig`ina gumanlaniwg`a bolmaydi. Seziw organlarinin` bul ta`sirleri olarg`a 
ya  sirtqi  dun`yanin`  ta`siri  ya  adamnin`  aqilinin`  ayriqsha  energiyasi  arqali  belgilenedi.  Bul  protsesste 
ta`jiriybe ha`lsiz, ol seziwlerimizdin` haqiyqiy da`regin ornata almaydi. Yum dun`yani tanip biliwdi tek 
biykarlap  qoymastan,  sub`ekttin`  seziwlik  ta`sirlerinin`  shegarasinan  tisqari  realliqtin`  barlig`in 
biykarladi.  D.  Yumnin`  ko`z-qarasin  Immanuil  Kant  kritikaliq  pozitsiyada  qayta  isledi.  Kantttin` 
transtsendentalliq  idealizmi  birinshiden,  bizin`  sanamizdan  biyg`a`rez  «o`zlik  zattin`»  barlig`ina 
gumanlanbadi,  ekinshiden  «o`zlik  zattin`»  tanip  biliniwin  biykarladi.  Zatlardin`  ma`nisi  uslatpaydi, 
adam  biliwdin`  sub`ekti  sipatinda  qubilislar  menen  protsesslerdin`  u`stinde  jatirg`an  «biz  ushin  zatti» 
(vesh` dlya nas) biledi,  biraq ol  «o`zlik zat» tuwrali hesh na`rse bermeydi. So`ytip adam ushin dun`ya 
«o`zlik zattin`» adam tanip bilmeytug`in jumbag`i bolip qala beredi. Usidan agnostitsizm atamasina iye 
ko`z-qarasti ko`remiz. Bul ushin Kantti materialistler ha`m idealistler ha`m kritikalaydi.  
Agnostitsizm  ideyasi  XIX-XX  a`sir  filosofiyasinda  o`z  rawajlaniwin  tapti.  Nemets  fiziologi  G. 
Gel`mgol`tstin`  (1821-1894)  «ieroglifler  teoriyasi»  yamasa  «simvollar  teoriyasi».  Bul  boyinsha 
sub`ekttin` seziwleri real` predmettin` obrazi emes, al simvol, sha`rtli tan`ba, ieroglif.  
A`lbette  bizin`  da`wirimizde  qorshag`an  dun`yani  tanip  biliwde  ha`r  tu`rli  jasalma  tillerdin` 
a`hmiyetin  biykarlawg`a  bolmaydi.  Biraq  obraz  benen  belgi  bir  emes.  Ma`selen,  belgi  ushin 
sa`wleleniwdegi ob`ekt penen toliq uqsasliq boliwi talap etilmeydi.  
   XIX-XX  a`sir  aralig`inda  agnostitsizmnin`  tag`i  bir  shaqabi-konventsionalizm  payda  boldi.  Bul 
boyinsha  ilimiy  teoriyalar  ha`m  tu`sinikler  sirtqi  dun`yanin`,  onin`  ta`replerinin`,  qa`siyetlerinin`  real` 
minezlemesin emes, al alimlardin` o`z-ara kelisimi.  
 Ilimiy  ha`m  ku`ndelikli,  turmisliq  tu`sinikler  boladi.  Ilimiy  tu`sinikler:  «massa»,  «energiya», 
«differentsial»,  «ximiyaliq  element»  h.t.b.  Ekinshilerinin`  ishine  adamlar  ku`ndelikli  o`mirde  is  alip 
baratug`in  predmetler  kiredi.  Olar  ma`selen,  «ctol»,  «ayna»,  «u`y»  h.t.b.  Tu`sinikler  adamnin`  basinda 

---

 
48 
bir-birinen bo`leklengen halda o`mir su`rmeydi. Qubilislardin` o`z-ara baylanislarin ha`m g`a`rezliligin 
sa`wlelendiriw ushin twsinikler o`z-ara baylanista boladi. Olar belgili baylanista, pikirler tu`rinde o`mir 
su`redi.  
Pikir - bul oydin` sonday formasi, onda tu`siniklerdin` baylanisinin` ja`rdeminde birna`rse tuwrali 
oy  ya  tastiyiqlanadi  ya  biykarlanadi.  So`ylewde  pikir  ga`p  tu`rinde  ko`rinis  tabadi.  Haqiyqatliqqa 
baylanisli  pikirler  haqiyqiy  ya  jalg`an  boliwi  mu`mkin.  Adamnin`  oyinin`  haqiyqiylig`i  ya  jalg`anlig`i 
praktika arqasi tastiyiqlanadi ha`m tekseriledi.  
Anaw ya minaw pikirge adam tikkeley baqlaw joli menen ya oy juwmag`inin` ja`rdeminde keledi. 
Oy juwmag`inda adamzat oylawinin` do`retiwshilik xarakteri ko`rinis tabadi.  
Oy juwmag`i - bul oylaw protsesi ha`m onin` na`tiyjesinde eki ya birneshe pikirlerden jan`a pikir 
kelip shig`adi. Ma`selen, adam barliq metallardin` elektr tog`in o`tkizetug`inlig`in bilgenlikten, mistin` 
ha`m tok o`tkizetug`inlig`i tuwrali juwmaq shig`ara aladi.  
Ilimiy biliwde gipotezanin` a`hmiyeti ha`m joqari. Ol o`z ishine baqlawg`a tiykarlang`an faktlardi 
uliwmalastiriwg`a, bilimlerdin` ja`mi da`liylenbegen bolsada, tiykarinan shamalawlardi, boljawlardi o`z 
ishine aladi. Praktika gipotezani juwmag`inda teoriyag`a aynaldira otirip maqullaydi ya biykarlaydi.  
Oylaw  protsessinde  ideyalar  payda  boladi.  Ideya  haqiyqatliqtin`  sa`wleleniwi  menen  maqsetke 
ilayiq umtiliwdin` birligi. Ma`selen,  «Kitap jaziw ideyasi payda boldi»  deydi.  Ideya oydan ha`reketke, 
idealliqtan  realliqqa  o`tiwdin`  za`ru`rli  basqishi,  ideya  oylawdin`  basqa  formalari  menen  tig`iz 
baylanista boladi. Ideya bul tu`sinik, pikir ha`m oy juwmag`i.  
Ideyada adamzat oylawinin` konstruktivlik do`retiwshilik xarakteri ko`rinedi.  
 Dun`yani  biliw  protsesi  bul  tek  teoriyaliq  protsess  g`ana  emes,  sonin`  menen  birge  o`mirlik, 
praktikaliq  protsess  ha`m.  Adamzat  praktikasi  filosofiyaliq  ko`z-qarastan  bul  adamzattin`  ta`biyatti 
sanali  ha`m  maqsetke  muwapiq  o`zgertiwi,  sotsialliq  qatnaslardi  qa`liplestiriwi  boyinsha  ja`mlengen 
iskerligi, bul miynet protsessi ha`m onin` ha`reket etiwinin` sotsialliq-tariyxiy sharayitlari menen birligi.  
Praktika  ha`rqashan  ja`miyetlik  xarakterge  ha`m  tarixiyliqqa  iye.  Gnoseologiyada,  sub`ektli-
ob`ektli  qatnaslardin`  bag`darinda  praktika  adam  ta`repinen  ha`m  ta`biyatti  ha`m  sotsialliq  qatnaslardi 
qayta o`zgertiw boyinsha materialliq-seziwlik iskerlik sipatinda qaraladi.  
   Biliw  protsesi  sa`wleleniw  protsesi  sipatinda  genetikaliq  jaqtan,  tariyxiy  jaqtan  adamzattin` 
ja`miyetlik-praktikasi menen belgilengen ha`m janapaylang`an.  
                          

---