36
xalq lar Parla mentdə təmsil olun malıd ır. A zərbaycan
Şurası ölkə əhalisinin (2 milyon 750 min nəfər) hər 24 nəfərinə
1 nəfər nü mayəndə hesabı ilə 120 deputatdan ibarət olma lı idi.
Onlardan 80 nəfər türk-müsəlman əhalin i, 21 nəfər e rməniləri,
10 nə fər rusları, 1 nəfə r a lmanla rı və 1nəfər yəhudiləri tə msil
etmə li id i. Hətta, sayları ço x a z o lduğu üçün, Parla ment
seçkilərində iştirak edə bilməyən gürcülər və polyakların da
hərəsinin Parla mentdə bir deputat təmsil olun ması qəra ra
alındı.
Azərbaycan Milli Şurasının 1918 il 19 noyabr tarixli
iclasının qanununa əsasən, hələ 1917 ilin sonlarında
Ümu mrusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiş 44 nəfər türk-
müsəlman deputat birbaşa yeni yaradılacaq Parlamentin
tərkibinə da xil edilirdi. Müsəlmanlar üçün nəzərdə tutulmuş
qalan 36 deputat və başqa millət lərin nümayəndələri yenidən
seçilməli idi. Yeni Parlamentin formalaşdırılması 1918 il
dekabrın 3-də başa çatdırılma lı id i.
Gö ründüyü kimi, 1918 ilin mart soyqırımından hələ cəmi yarım il keçməsinə baxmayaraq, A zərbaycan
Parla mentində 21 nəfə r ermən i nümayəndəsinin iştirakına yol verildı. O za mankı tarixi şəraitdə atılan bu addım Azərbay-
xalq ının de mokratik təbiətinə, insan haqlarına nə qədər dərin hörmətlə yanaşmasına parlaq sübutdur. Parla ment
demokratiyasının bu parlaq faktı M.Ə.Rəsulzadənin yeni Parlamentin çağırılması ilə bağlı olaraq 1918 il noyabrın 29-da
xalqa etdiyi müraciətdə də əks olunmuşdu: "... bizə fəlakət və səfalətdən başqa bir şey verməyən ədavət və ixtilafı bir tərəfə
qoyaq. Tarix hamımıza bir yerdə yaşamaq məcburiyyətində qoyub. Yeni başlayan həyatın təbii məşəqqətlərini asanlıqla
çəkmək üçiin yaşayışımızı aqil və insani əsaslar üzərində quraq, bir-biriminizi sevək, ehtiram edək. Milli və məzhəb
fərqlərinə baxmayaraq, bütün Azərbaycan vətəndaşları bir vətənin övladlarıdır. Ümumi vətəndə müştərək həyatlarını
qurmaq və öz səadətlərinə birlikdə yetişmək üçiin onlar bir-birinə əl uzatmalı və yardım etməlidirlər".
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan əhalisinə mürac iətində bild irird i ki, azlıqda qalan millətlərin və
mə mlə kətin bütün vilayətlərin in nümayəndələrinin də təmsil olunacağı yeni Parlament yurdumuzun sahibi olacaq,onun
müqəddəratını həll, Hökumətini təşkil və mənafeyini müdafiə edəcək.
1918 il dekabrın 7-də saat 13.00-da H.Z.Tağıyevin q ız-rməktəbinin binasında (hazırda Füzu li adına Əlyazmalar
insitutunun yerləşdiyi bina) Azə rbaycan Parla mentinin təntənəli aç ılışı o ldu. Bu, bütün müs əlman Şərq ində o dövrün ən
demokratik prinsipləri əsasında formalaşdırılmış Parla ment idi. A zərbaycan Milli Şurasın ın 1918 il 19 noyabr tarixli
qanununa əsasən, Parla mentdə ölkə ə ra zisində yaşayan bütün xalq lar, hətta sayca çox a z olduqlarına görə Pa rla ment
seçkilərində iştirak etmək hüququ olmayan xalqlar da təmsil olundular. Cü mhuriyyət Parlamentində yerlər aşağıdakı kimi
bölüşdürülmüşdü: türk-müsəlman əhali - 80, ermənilər -21, ruslar - 10, almanlar - 1, yəhudilər-1, gürcülər- 1, polyaklar- 1,
Bakı həmkarlar ittifaqları - 3, Bakı Neft Senayeçiləri Şurası və Ticarət-Sənaye İttifaqı - 2.
Parlamentin açılışında Azərbaycan Milli Şurasının sədri M.Ə.Rəsulzadə geniş təbrik nitqi söylədi. "Müsavat"
fraksiyasının təklifi ilə bu zaman səfərdə olan Əlimərdan bəy Topçubaşov, qiyabi olaraq, Parlamentin sədri, Həsən bəy
Ağayev isə onun birinci müavini seçild i. Rəh im bəy Əlağa oğlu Vəkilov Parlamentin katib i təsdiq olundu. Ə.Topçubaşov
Azərbaycanda olmadığı üçün Pa rla mentin fəa liyyətinə H.Ağayev rəhbərlik etdi. Pa rla mentin ilk iclasında Fətə li xan Xoyski
Höku mətin in istefası qəbul edildi və yeni Höku mətin təşkil olun ması qərara alındı. Yen i Höku mətin təşkili yenidən Fətəli
xan Xoyskiyə tapşırıldı.
1918 il dekabrın 26-da F.x.Xoyski Parlamentdə öz proqramı ilə çıxış etdi və yeni Hökumətin tərkibin i təsdiq
olunmağa təqdim etdi. Parlament Hö ku mətin proqramın ı qəbul etdi və F.x.Xoyskinin təşkil etdiyi Hö ku mətə etimad
göstərilməsi barədə qərar çıxardı. Elə həmin gün Fətəli xan Xoyskin in başçılıq etdiy i yeni Höku mətin tərkibi elan o lundu.
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin xa lq tərə fındən müdafiə o lunduğunu görən general To mson dekabrın 28-də Fətəli xan
Xoyski Höku mətini Azərbaycanın yeganə qanuni yerli hakimiyyət orqanı kimi tanıdı. Beləliklə, Cü mhuriyyət Höku məti ilə
ingilis hərbi ko mandanlığı arasındakı münasibətlərdə yumşalma başlandı. Nəticədə şəhərdəki erməni hə rbi birləş mə ləri
tərksilah o lundu və ləğv edildi.
Azərbaycan Parla mentinin fəaliyyətə başladığı dövrdəki tarixin ço x mühüm ibrət dərslərindən biri də budur ki,
Cü mhuriyyət xad imlərinin, sülhsevər Azərbaycan xalqın ın özünün ilk Parla mentində ermən ilərə 21, ruslara isə 10 yer
ayırmasına baxmayaraq, onlar Parlamentin açılışında iştirak etmədilər. Bakıda fəaliyyət göstorən Rus Milli Şurası Azər-
baycanın öz müstəqilliyin i elan etməsilə " Vahid və bölünməz Rusiya"nın parçalanmasına yol açdığı üçün "Azərbaycanın
Rusiyadan ayrılması faktın ı tanımadı" və Azərbaycan Parlamentini boykot etmək barədə qərar qəbul etdi. Lakin
Azərbaycanda yaşayan rus -slavyan əhalisinin təzy iqi ilə, sonralar Rus Milli Şurası ö zünün həmin qəra rın ı ləğv et məyə
məcbur o ldu.