19
•
iqtisadi mühit;
•
siyasi mühit;
•
hüquqi mühit;
•
sosial mühit;
•
təşkilati mühit.
stənilən sahibkarlıq fəaliyyətinin faydalılığı ilk növbədə iqtisadi mühitlə
xarakterizə olunur. Məhsulun (işin, xidmətin) reallaşması, müvafiq əmlak və istlənilən
varidat növünün əldə edilməsi üçün ödəniş qabiliyyətli tələbin olması vacib şərtdir.
Digər səbəblərlə yanaşı burada sifarişçinin maliyyə vəziyyətinin zəif olması da rol
oynayır.
Siyasi mühit bütövlükdə iqtisadi duruma və sahibkarlıq fəaliyyətinə mühüm təsir
göstərir. Digər sahibkarlıq növləri kimi qiymətləndirmə fəaliyyəti də siyasi mühitə çox
həssasdır. Ölkədə mövcud olan siyasi sabitlik bütün sahibkarlıq növlərinin inkişafına
ə
lverişli şərait yaradır.
Digər sahibkarlıq növləri kimi qiymətləndirmə fəaliyyətinin hüquqi mühiti
formalaşdırılmış, yəni onun tənzimlənməsi sahəsində mühüm işlər görülmüş və zəruri
normativ aktlar qəbul edilmişdir. Həmin aktlarda bu fəaliyyətlə məşğul olan şəxslərin
hüquq və vəzifələri, məsuliyyət həddi müəyyən olunmuşdur.
Sosial mühit - tərəflər (qiymətləndirici ilə sifarişçi) arasında qarşılıqlı
münasibətləri, onlar arasında davranış qaydalarını müəyyən edir. Sübut olunmuşdur ki,
sağlam, mədəni mühitdə fəaliyyət göstərən sahibkarlar daha yüksək uğurlar qazanırlar.
Təşkilati mühit - sahibkarların işgüzar əlaqələri və peşə maraqlarının qorunması,
habelə onların fəaliyyətinin uzlaşdırılması üzrə aparılan tədbirləri əhatə edir.
nkişaf etmiş daşınmaz və daşınar əmlak bazarında fəaliyyət göstərmək üçün artıq
Azərbaycanda peşələrin bütöv spektri: rieltorlar, qiymətləndiricilər, sığortaçılar,
agentlər və s. mövcuddur. Qiymətləndirmə prosesinin xüsusiyyətləri bazar xarakterli
olduğuna görə, başqa peşələrdən fərqli olaraq, qiymətləndirici, bazarı dərindən
öyrənməlidir. Bu, o deməkdir ki, qiymətləndirmə təkcə obyektin yaradılması, yaxud
alınmasına çəkilən xərclərin müəyyənləşdirilməsi ilə məhdudlaşmır. Onun nəticələri,
20
həm də mütləq qaydada bazar amilləri məcmusunu: vaxt amilini, risk amilini, daşınmaz
ə
mlak bazarının vəziyyətini, bazar konyunkturasını, qiymətləndirilən obyektin iqtisadi
xüsusiyyətlərini əks etdirməlidir. Həmin amillərin qısa şərhini nəzərdən keçirmək
məqsədəuyğundur.
Vaxt amili – bütün bazar proseslərinə, o cümlədən qiymətə, dəyərə, qərarların
qəbuluna təsir göstərən ən vacib parametrlərdəndir. Məlum olduğu kimi, vaxtdan
səmərəsiz istifadə olunması dəyər və material itkisi deməkdir. Bunun qarşısının
alınmasının yeganə yolu – kapitalı daha intensiv “işləməyə”, tam gücü ilə hərəkətə
gəlməyə vadar etməkdir.
Obyektin bazar dəyəri müəyyən vaxt ərzində dəyişdiyinə görə konkret tarixə
(konkret vaxt anına) hesablanmalıdır. Əmlakın sabahkı bazar dəyəri tamamilə başqa
kəmiyyətlə ifadə oluna bilər. Bu proses tələb və təklif amilləri ilə törənir və onun
dəyişməsi reallıqları isə qiymətləndirmə elminin “Gəlir” yanaşmasının köməyi ilə
müəyyən olunur. Deməli, bazar iqtisadiyyatı şəraitində daşınmaz əmlak obyektlərinin
qiymətləndirilməsi və yenidən qiymətləndirilməsi zəruridir.
Risk amili - iqtisadiyyatın inkişafı dinamikasını və istiqamətlərini təhlil etmədən
daşınmaz əmlak bazarında fəaliyyət göstərmək qeyri-mümkündür. Risk dedikdə, bazar
konyunkturası, habelə makroiqtisadi proseslər ilə bağlı qeyri-sabitlik və qeyri-
müəyyənlik başa düşülür. Risk – bu və ya digər əmlak növündən əldə olunan gəlirlərin
proqnozlaşdırılandan fərqlənmə ehtimalının ümumi nəticəsi kimi qəbul olunmalıdır.
Qiymətləndirmə zamanı nəzərdən qaçırılmamalıdır ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində
çoxlu sayda risklər mövcuddur. Heç bir vəsait qoyuluşu tamamilə risksiz hesab oluna
və müəyyən istiqamətə yönəldilə bilməz. Lakin, onun dərəcəsi və səviyyəsi müxtəlif
ola bilər. Bəli, sahibkarı ( investoru) da düşündürən hər vasitə ilə risklərin minimuma
endirilməsidir.
Maddi nemətlərin istehsalı və bölgüsü sahəsində mövcud maraqlar
qiymətləndirmənin formalaşması, onun münaqişə və mübahisələrin tezliklə və ədalətlə
həllinin əsas vasitələrindən birinə çevrilməsi mümkünlüyünü subut etmişdir.
Qiymətləndirmə ən sadə mübadilə və bölgü münasibətlərindən başlayaraq hər cür
21
dünyəvi iqtisadi əlaqələrin qurulması prosesində mütləq əminlik yaradan və müxtəlif
mənafelərin balanslı inkişafını təmin edən iqtisadi kateqoriyaya çevrilmişdir. Bir sıra
siyasi, iqtisadi və regional mübahisələrin həllində, şəxsi və dövlət maraqlarının düzgün
təmin edilməsində mühüm ölçü meyarı olaraq hadisələrin, proseslərin, hər cür
maddiyyətin dəyərləndirilməsi zərurəti meydana çıxır ki, bu zaman da mövcud dünya
ə
nənələrinə istinad olunaraq qiymətləndirmənin imkanlarından istifadə edilir.
Qiymətləndirmə fəaliyyəti bazar iqtisadiyyatı şəraitində qaçılmaz bir prosesdir.
Çünki, əmlakın mövcud sənədlərdə təsbit olunmuş qiyməti (balans qiyməti) müəyyən
müddətdən sonra dəyişməklə, onun real qiymətini əks etdirməyə də bilər. Yəni, bu bir
həqiqətdir ki, obyektiv səbəblərdən asılı olaraq ilkin dəyər müvafiq zaman və məkan
çərçivəsində bazarın müəyyən etdiyi cari qiymətlərdən kənarlaşır. Bu problemi həll
etmək üçün peşəkar qiymətləndirmə fəaliyyətinə istinad edilir. Ölkədə peşəkar
qiymətləndiricilərin ictimai birliyi olan Azərbaycan Qiymətləndiricilər Cəmiyyəti
(AQC) sınanılmış dünya təcrübəsindən istifadə etməklə bu istiqamətdə əhəmiyyətli
işlər görür. Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunlarına uyğun olaraq
qiymətləndirmə standartlarının tətbiqinə, peşəkar qiymətləndiricilərin hazırlanmasına,
onların hüquqlarının müdafiəsinə özünün yardımını göstərir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ayrı-ayrı əmlak növlərinin qiymətləndirilməsini bir
tərəfdən qüvvədə olan qanunlar tələb edir, digər tərəfdən isə mülkiyyətçi (sahibkar) öz
iqtisadi maraqlarını təmin etmək və fəaliyyətini genişləndirmək üçün əmlakını
qiymətləndirir. Məsələn, vergiyə cəlb etmə, sığorta olunma, gömrük rüsumlarının
müəyyən olunması üçün hüquqi və fiziki şəxslərin əmlakının qiymətləndirilməsində
dövlət maraqlıdırsa, alqı-satqı, kredit götürmək üçün girov qoyma, dövlət əmlakının
özəlləşdirilməsi, müəssisələrin yenidən təşkili və s. proseslərdə qiymətləndirmənin
aparılmasında həm dövlət, həm də əmlak sahibi maraqlı olur. Bu sahədə mühüm
problemlərdən biri də, vahid qiymətləndirmə sisteminin tətbiq edilməməsidir. Məsələn,
dövlət əmlakının özəlləşdirilməsində müəssisənin balansında olan əmlakın qalıq
dəyərindən, vergitutmada inventar dəyərindən, əmlakın girov qoyulmasında,
sığortasında, alqı-satqısında bazar (müqavilə) qiymətlərindən istifadə edilir. Bu dəyər
Dostları ilə paylaş: |