TURA N-SA M * YIL: 2011 * CİL T: 3 * SAYI : 12 * SONB AH AR 2011
TURA N STRATE JİK ARAŞTIR MALAR MER KEZİ DERGİSİ
ww w.turansam.org
95
(11)
ТÜRK DÜNYASI ENERJİ PROJELERİ VE MODERN DÜNYA
Xoşqedem İSLAM
Bakı Dövlet Universiteti, araştırmaçı, tarih elmi uzre doktor
Dünyada ispatlanmiş olan petrol kaynaklarının yüzde 3,5-i, qaz kaynaklarının
ise yüzde 6,8-i Тürk dünyasının 3 ölkesine-Türkmenistan, Azerbaycan, Kazaxıstana
məxsusdur. 21.11.94 tarihinde Azerbaycan ortak enerji projesini -Konsorsiyum
(AİOC- Azerbaijan İnternational Operating Company) yapmışdı. Bakı-Tiflis -Ceyhan
petrol boru hattı və Bakı-Tiflis-Erzurum doğal qaz boru hattı projesi Тürk
dövletlerinin inteqrasiyasında önemli projelerdendir.
Enerji kaynaklarına sahib olması ve bu kaynakların tüketim merkezlerine
ulaşım yollarında bulunması Тürk dünyası üçün önemli avantajlardir. 2014-cü yılda
fealiyyete başlanmasi nezerde tutulan, uzunluğu 3300 km-lik, maliyyeti 7.9 milyar
Avro olan Nabucco projesi ile Тürk dünyası böyük gücler arasındakı pakabetleri
kullanarak, dünya siyasetinde aparıcı rol oynamaq iqtidarında olacaqdır. Başka bir
enerji projesi ise Türkiye ve Naxçıvan arasındakı enerji ve qaz hattıdır.
Rusiya Nabucco projesinin heyata keçirilmesine mane olmaq üçün South
Stream boru hattı projeleri eliştirmektedir. Çin ise Orta Asiyadakı enerji kaynaklarına
el koymakdadır.
Xoşqedem İslam
Bakı Dövlet Universiteti, araştırmaçı
Bakı, Binegedi rayonu, 7 m\r, ev 14, menzil
50.Tel: 0707129438
Тürk dünyası- enerji projeleri ve modern dünya
Enerji kaynaklarına sahib olması ve bu kaynakların tüketim merkezlerine
ulaşım yollarında bulunması Тürk dünyası üçün önemli avantajlardir. Dunyada
mövcud olan petrol qaynaqlarının yuzde 3.5-i, qaz qaynaqlarının ise yuzde 6.8-i
Türkmenistan, Azerbaycan ve Kazaxıstana məxsusdur. Bakı-Tibilisi-Ceyhan petrol
boru xətti və Bakı-Tiblisi-Erzurum doğal qaz xətti Тürk dövletlerinin inteqrasiyasında
önemli projelerdendir. Şahdeniz yatağının işlenmesi ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğal
gaz hattının işletmeye açılması global NABUCCO projesinin ortya çıkmasına neden
oldu. Bu proje ile Тürk dünyası böyük gücler arasındakı pakabetleri kullanarak, dünya
siyasetinde həm ekonomi, həm də siyasi cəhətdən quvvətlənib, önəmli rol oynaya
bilər.
Turkish world-energy project and contemporary world
Today energy consumption as the main source very important following,
energy source is being consumpted to the world market is giving advanced for the
turkish world. Energy resource are presented in the world as petrolium oil source one
hundred 3.5, gas energy about, one hundred 6.8-Turkmenistan, Azerbaijan and also
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CİL T: 3 * SAYI : 12 * SONB AH AR 2011
TURA N STRATE JİK ARAŞTIR MALAR MER KEZİ DERGİSİ
ww w.turansam.org
96
Kazakhstan, this countries is presented. Such project as Baku-Tbilisi-Ceyhan and
Baku-Tbilisi-Erzurum natural gaz piplinie for turksh world very important for
integration. Shashdeniz field project and Baku-Tibilisi-Erzurum natural gaz pipeline
and opening the global project Nabucco are entire comming to essentials.
Xoşqedem İslam
Bakı Dövlet Universiteti, araştırmaçı,
tarih üzre felsefe doktoru
Тürk dünyası- enerji projeleri ve modern dünya
2009-cu ildə British Petroleum tərəfinden açiqlanmaya görə Türkmenistan,
Azerbaycan, Kazaxıstanını məxsus olduğu petrol qaynaqları 50 milyardır. Bu isə
dunyada mövcud olan petrol qaynaqlarının yuzde 3.5 dir. Qaz qaynaqlarının ise 12.5
trilyon metredir. Bu ise qaz qaynaqlarının yuzde 6.8dir. Musteqilliklerini elan
etdikden sonra bu dövletler öz servetlerini yeterli qeder deyerlendire bilmirler. Xezer
denizi etrafında Turk dövletlerinden elave Rusiya ve İran kimi guc dövletleri 1990-cı
ilden musteqilliyine qovuşan dövletlere öz tesirlerini azaltmirlar. Bu tesiri azaltmaq
Turk dövletlerinin qarşısında duran en önəmli mesele idi. Bu tesiri azaltmaq uçun ilk
növbede enerji qaynaqlarının axtarişında, texnoloji yeniliklərin tetbiqinde musteqil
olmaları şertdir, daha sonra enerji qaynaqlarını dunya bazarına çıxarmaq imkanı artir.
Bunun uçun böyuk petrol şirketleri ilə elaqə yaratmalı, öz gelirlerini artıra bilərler.
90-cı illərin əvvəllərindən zengin qaz qaynağına malik olan Kazaxıstan, elece de
Türkmenistan və Azerbaycan bir sıra enerji şirketleri ilə-Shell, Total, BP, Eni,
Conoco Philips , Statoyl, AMOKO, və s ortaq olmuşdur. Lakin bu dövlətlər uçun
önəmlisi dunya bazarına cıxmalarının özəl olmasındadır. Turk dövletleri enerji
qaynaqlarını Avropa, Çin, Hindistan və Rusiya bazarına çixara biler, amma, yalnız
Rusiyaya çıxara bilir. Elbette, Rusiya da bundan istifade edir.
XXI əsrin əvvəllərindən ekonomi artımla bağli olararq Çin enerji ehtiyaclarını
artırmaq ehtiyacı duydu. Bu sebebden de ona daha yaxın Orta Asiyaya uz tutdu ve
isteklerinə nail oldu və Türkmenistanla anlaşma yapdı. Bağlanmış anlaşmaya əsasen
2014-cu ilden etibaren 2200 kmlik qaz xətti –(China National Petroleum
Corporation) Çinə 40 milyar metre qaz ixrac edecekdir. 90-cı illerden Türkmenistan
öz qazını Rusiyaya 50 dolara satdığı halda, Rusiya Avropaya bu qazı 250 dolara satır.
Bu ise Türkmenistan ucun ne qeder gelir itirdiyini aşkarlyır. Çinin Orta Asiya siyaseti
Avropanın diqqetinden yayınmadı. Hələ XIX əsrin əvvəllərinden bu region
İngilterenin marağinda idi və Rusiya ile bu meselede gerginlik yaşayırdı. AB əsasən
qazı Rusiyanın “Qazprom”undan ixrac etdiyindən daha bahalı alır. Bu narahatlığı
aradan qaldırmaq uçun AB-in Orta Asiya ve Azerbaycanla anlaşma qurmaq isteyi
artmaqdadır. 2008-ci il ekonomi krızdan sonra AB-nin maraqları Turk dövletlerinə
artmışdır. Bu sebebden Turkiyəni maraqlandıran “Nabucco” boru xettinin çəkilmesi
uçun AB canfeşanlıq gösterir. “Nabucco” layihəsi uzrə hansı qaz mənbələrindən
istifadə ediləcəyi tam bəlli olmadığından 2010 –cı il mayın 22-27-də Almaniyanın
paytaxtı Berlin şəhərinde NATO Parlament Assambleyasının yaz sessiyasında bu
məsələ muzakirəsi keçirildi. Sessiyada “Nabucco” layihəsinin iştirakçıları- Avstriya,
Turkiyə, Bolqarıstan, Macarıstan, Rumıniya və Almaniya şirkətləri iştirak edir və
danışıqlarda Avropa Birliyi Turkmənistanın “Nabucco” layihəsində Xəzərin
delimitasiyası olmadan qoşulmasına dair plan hazırladı. APA-nın “Kommersant”
qəzetinin məlumatına görə Brussel Turkmənistanla Azərbaycan arasında qaz boru
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CİL T: 3 * SAYI : 12 * SONB AH AR 2011
TURA N STRATE JİK ARAŞTIR MALAR MER KEZİ DERGİSİ
ww w.turansam.org
97
kəmərinin inşasına dair sazişin prototipi ola bilecek sənəd hazırlamışdır. Bu layihə
Turkmənistan ucun çox aktualdır. Ekspertlər hesab edir ki, Transxəzər qaz boru
kəməri və “Nabucco” layihəsi Turkmənistan qazını Avropaya aparacaq qısa və ucuz
yoldur. Rusiya isə Xəzərin delimitasiyası olmadan Transxəzər qaz boru kəmərinin
çəkilişinə razıliq verməyəcəkdir. Amerikali ekspertlər isə hesab edir ki, qaz
çatışmazlığı ve siyasi gərginliklər bu layihənin reallaşmasına mane olacaqlar,
xususilə, İran-ABŞ munasibetlerindeki gərginlik bu prosesə mane olacaqdır. 2014-cü
yılda fealiyyete başlanması nezerde tutulan, uzunluğu 3300 km-lik, maliyyeti 7.9
milyar Avro olan Nabucco projesi ile Тürk dünyası böyük gücler arasındakı
rəkabetleri kullanarak, dünya siyasetinde aparıcı rol oynamaq iqtidarında olacaqdır.
Bu boru xetti ile AB-ə hər il 31 milyar metre qaz ixrac nezerde tutulmuşdur. Lakin
anlaşma muzakire olunduqda melum oldu ki, Azərbaycanın qaz qaynağı boru xətti
uçun yeterli olmayacaq. AB Türkmenistanla aparılan danışıqlarda bu dövləti də
layihəyəyə qoşulmağı teklif edir. Danışıqlar zamanı AB Türkmenistana bu addım
uçun min metre kup qaz uçun 250 dolar ödəyəcəyini vurğulamişdır. 2009-cu ildə
Rusiyanın türkmən qazının alınmasını boykot etməsinden sonra Türkmenistan, 2010-
cı ilde Aşqabad konfransında “Nabucco” boru xetti uçun 49 milyar metre kup qaz
ayıracağını açıqladı.
Dunya dövletlerinin XXI əsrin əvəllərinden enerji qaynaqlarına olan ehtiyacı
artdığından bu enerji qiymetlerine de tesir göstermişdir. AB “Nabucco” layihəsi kimi
layihələrə diqqet ayırmaqla Rusiyanın tesir gucunu azaltmağa çalışır. Rusiya isə
tarixən idarə etdiyi erazilərdə təsirini azaltmaqla razilaşmadığından bu kimi
layihələrin gerçəkləşməsinə sərt yanaşır. “Nabucco” layihəsinə rəqib olan “South
Stream “ adlı layihəsi irəi surmuşdur. Böyuk guc dövlətəri arasında reqabetlerden isə
Turk dövlətləri öz xeyrinə istifadə etməklə, gəlirlərini artırmalıdırlar.
Xəzər dənizinin statusu məsələsi hələ də muəyyən olunmayıb. Bu səbəbdən
Rusiya donanması serbest enerji qaynaqlarını zebt edir. Qeyd olunmalıdır ki, Xəzər
dənizində 200 milyar varil səviyyəsində petrol rezevinə malik olan çox hissəsi
Azərbaycana aiddir və bu məsələdə dövlətlərarası munasibətləri pozmamaq şəti ilə
huquq normalarına rayət olunmasını teleb etmişdir. Bu tartışma digər Xəzəryanı
dövlətlər arasında da yaşanır. Rusiya isə “sakitlikle” öz mənafeyini daha bir proje ilə-
Qara dənizə çıxmaqla yerinə yetirir. Volqa-Don kanalına əlavə yeni projrlər
aramaqdadir. Rusiya bilir ki, Turkiyə“Nabucco” layihəsi ilə Avropaya sıxılmiş qaz
gətiricisi olan qapıdır. Avropa da Erzurumla-Vyananı bağlayacaq bu layihəni israrla
həyata keçirmək istəyir. Rusiya isə Bolqarıstandan keçəcək Guney Akım layihəsini
həyata keçirmekde israrlıdır. Turkmən qazının Turkiyəyə daşıyacaq Nabucco boru
xətti Turkiyənin doğal qaz alışında dönuş yarada bilər-həm ekonomi, həm də siyasi
cehetden. Bu baxımdan Amerika və Avropa siyasiləri layihəyə bir qədər ehtiyatla
yanaşırlar.
1997-ci ildə Turkiyə-Rusiya arasında bağlanmış anlaşmaya esasən Qara
dənizdən Samsuna, qərbdən isə Bolqarıstandan keçən Mavi Akım boru xətti çəkildi.
Turkiyə bu anlaşmaya uyğun olaraq doğal qazın yuzdə 63-nu, petrolun da yuzdə 29-
nu Rusiyanın “ Qazprom”undan alır. Digər ehemiyyətli məsələ Turkiyə-İran
muhasibətləridir ki, bu munasibətlərin sabit saxlanılmasi önəmlidir. Çunki bu
dövlətlər arasında hər hansi gərginlik yaşanarsa, Nabucco layihəsi baş tutmaya bilər.
Boru xəttinin İran ərazisindən transfer edilməsi Turkiyəni, eləcə də, Turk dövlətlərinin
bu məsələyə ciddi yanaşmasını tələb edir.
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CİL T: 3 * SAYI : 12 * SONB AH AR 2011
TURA N STRATE JİK ARAŞTIR MALAR MER KEZİ DERGİSİ
ww w.turansam.org
98
21.11.94 tarihinde Azerbaycan ortak enerji projesini -Konsorsiyum (AİOC-
Azerbaijan İnternational Operating Company) yapmışdı. Bu projinin anlaşma suresi
30 ildir. Projeyə görə 42 milyar petrol, 70 milyar m3 qaz ixracatı nezerde
tutulmuşdur. Azərbaycanda bu gunə qədər 67 petrol və qaz yataği keşf edilmişdir.
1994-cu ildən indiyədək 33 xarici şirkətlə 28 neft-qaz anlaşması yapdı. 2006-cı ildə
Azərbaycanda 32 milyar ton neft çıxarılmışdır. SSRİ dönəmindən qalan Novorosiysk
boru xətti Azərbaycanın digər dövletlere çıxışını mehdudlaşdırdığından yeni bazarlara
çıxış yollarının aranmasi Azərbaycan dövlətini muxtəlif layihələr aramağa sövq edirdi.
Turkiyə ilə Azərbaycan arasında 2 muhum enerji projesi imzalandı: Bakı-Tibilisi-
Ceyhan petrol boru xətti və Bakı-Tiblisi-Erzurum doğal qaz xətti. Hər iki boru hattı
projesi Тürk dövletlerinin inteqrasiyasında önemli projelerdendir. Uzunluğu 1767 km-
lik olan Bakı-Tiflis -Ceyhan petrol xətti Turkiyənin Kerkuk-Yumurtalıq boru
xəttindən sonra gerçəkləşdirdiyi ikinci önəmli projedir. 2007-ci il sentyabrın 1-ə olan
məlumata görə BTC kəmərinə 18 milyon 864 min ton neft vurulmuşdur. Umumilikde,
istismara verildiyi gundən (2006) BTC vasitəsilə 28 milyon 133 min ton neft ixrac
olunmuşdur. BTC kəməri Orta Asiya neftinin dunya bazarına çıxarılmasına imkan
verdi. 2007 avqust ayında Azerbaycan prezidenti İ.Əliyev Qazaxıstana rəsmi səfəri
zamanı ARDNŞ və Qazaxıstanın neft şirkəti “KazMinayQaz” arasında 2 sənəd
imzaladılar. Neft-qaz sahəsində emekdaşlıq və Transxəzər layihəsinin
gerçəkləşdirilməsi haqda memorandum imzalandı. Bununla da Azerbaycan yalnız neft
ixracatçısı kimi yox, həm də tranzit ölkə kimi tanındı. 2007 ildən itibaren Şahdeniz
gazının Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz hattıyla nakline başlandı. Doğalgazın ilk
alıcıları Gürcustan ve Türkiye oldu. Bu zaman 136,9 milyon m3 Gurcustan,
258milyon m3 Türkiyeyə qaz ixrac edilmişdir. Həmən ilde Azerbaycan, Turkiyə və
Yunanıstan arasında danışıqlar zamanı Turkiyə - Yunanıstan qaz kəmərinin açılışı
oldu və Azerbaycan qazı Yunanıstana öturməyə başladı. Başka bir enerji projesi ise
Türkiye ve Naxçıvan arasındakı enerji ve qaz hattıdır. Böylece 2007 yılından itibaren
Azerbaycan sadece petrol ihracatçısı değil, hem de gaz ihracatçısı olarak tanınmaya
başladı. Avrupa'ya yönelen bu enerji yolları Azerbaycan'ın uluslararası bütünleşmeye,
eski İpek yolunun restorasyonu gibi uygarlıklar diyalogu düşüncelerine yaptığı eşsiz
katkılardır. Bununla Azerbaycan çıkarttığı doğal kaynakları satmaya başladı, həm də
petrol gelirlerini artırmaya başladı. En önəmlisi isə Rusiyadan başqa enerji ixrac
edəcək digər guclu ölkə tapdı. Azərbaycanın Rusiya və İrana yönəlik qaz ixracı
siyasəti Qərbdə rəsmi Bakıya qarşı bir inamsızlıq hisləri oyatmışdı. Hətta bəzi Qərb
analitikləri Azərbaycanın türkmən qazının tranzitində maraqlı olmadığı və bunun
qarşısının alınması üçün Bakı ilə Moskva arasında hansısa «centlmen razılaşmasının»
olması haqda fikirlər belə söyləyirdilər. Tarixi araşdırmardan aydın olur ki, Rusiya
qaz ixracatında muəyyən dövrleşmelerle “qaz kəsmələri”, “qaz ixracatını
azalatmaları” kimi tepkilərlə öz siyasətinin iç uzunu biruzə veren dövletdir. Bu
baxımdan Turkiyə ilə Turk dövlətləri arasında enerji projelərinin reallaşması şertdir.
Bundan əlavə qeyd edilməlidir ki, Turkiyə ən ucuz qazı Azərbaycandan alır. Enerji
kaynaklarına sahib olması ve bu kaynakların tüketim merkezlerine ulaşım yollarında
bulunması Тürk dünyası üçün önemli avantajlardir. 2014-cü yılda fealiyyete
başlanmasi nezerde tutulan, uzunluğu 3300 km-lik, maliyyeti 7.9 milyar Avro olan
Nabucco projesi ile Тürk dünyası böyük gücler arasındakı pakabetleri kullanarak,
dünya siyasetinde aparıcı rol oynamaq iqtidarında olacaqdır. Şahdeniz yatağının
işlenmesi ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz hattının işletmeye açılması global
NABUCCO projesinin ortya çıkmasına neden oldu. Bu proje uyarınca Hazar'ın
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CİL T: 3 * SAYI : 12 * SONB AH AR 2011
TURA N STRATE JİK ARAŞTIR MALAR MER KEZİ DERGİSİ
ww w.turansam.org
99
doğusunda bulunan Kazakistan ve Türkmenistan'ın mavi yakıt rezervlerinin Avrupa
ülkelerine taşınması öngörülüyor. Bunun için kurulan Nabucco Gas Pipeline
İnternational Firması Hazar'ın dibine Trans-Hazar doğal gaz hattını döşemeli, onu
Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz hattıyla birleştirerek gazın Avrupa'ya ulaşmasını
sağlamalıdır. Değeri 7.4 milyar ABD doları olan hattın 2010 yılında inşasına
başlanması nəzərdə tutulur. Kəmər işə düşəndə Türkiyenin 8-10 milyard kubmetr qazı
olacaq. Başka bir enerji projesi ise Türkiye ve Naxçıvan arasındakı enerji ve qaz
hattıdır. Enerji kaynaklarına sahib olması ve bu kaynakların tüketim merkezlerine
ulaşım yollarında bulunması Тürk dünyası üçün önemli avantajlardir.Bununla həm
ekonomi, həm də siyasi cəhətdən Turk Dunyası quvvətlənib, dunya siyasətində önəmli
rol oynaya bilər.
Ədəbiyyat siyahısı:
1.Nəsirov E. Azərbaycan neft və beynəlxalq muqavilələr(1991-1999),
Bakı:1999
2.Mehdiyev R. Azərbaycan 2003-2008:zaman haqqında duşunərkən,
Bakı:2009
3. Mehdiyev R. Yeni siyasət:inkişafa doğru.c.1,2, Bakı:2008
4.Həsənov S. Dövlətlərarası munasibətlərdə Xəzərin statusu məsələsi,
Bakı:2002
5.Turkiye ve Azerbycan, Kazakıstan, Kırgızstan Bilim Akademileri ortaq
toplantısı. Ankara,2001
Dostları ilə paylaş: |