113
həyata keçirildi. Əsrin ortalarında ölkədə pambıqçılığın inkişaf etdirilməsi pərdəsi
altında A.Mikoyanın təhrikilə Ermənistanın dağlıq ərazilərindən zorla köçürülən
azəri-türk əhalisi malyariyanın tüğyan etdiyi Aranda yerləşdirilərək ölüm-dirim
seçimi qarşısında qaldı. Əsrin sonunda isə qloballaşan erməni-daşnak terroru
nəticəsində Azərbaycan əhalisi kütləvi qırğınla üzləşdi. Ərazisinin iyirmi faizi işğal
olundu. Və milyondan artıq qaçqın yurd-yuvasını itirdi. Səbəb isə bütöv bir tarixi
mərhələdə vətən, torpaq, xalq deyən ziyalılarımızın məhv edilməsi, təqibə məruz
qalması idi.
Sonradan Nəsib bəy Yusifbəyovun Azərbaycandan kənarda mükəmməl
təhsil almış, əsasən bəy, xan zümrəsindən olan ziyalılardan ibarət “Türk ədəmi
mərkəziyyət firqəsi”nə çevrilən “Difai”ni yaratdığına görə günahlandırılan Əhməd
bəy Ağaoğlu Türkiyədə ingilislər tərəfindən həbs olunaraq 1919-cu ilin mayında
Malta adasına sürgün olunmuş və burada bir gözünü itirmişdi.
1921-ci ildə sürgündən qayıtdıqdan sonra Türkiyədə fəaliyyətini davam
etdirən Ə.Ağaoğlu 1930-cu ildə böyük bir siyasi oyuna qoşulur. Türkiyənin hakim
Cümhuriyyət Xalq Partiyasına rəqib olan Sərbəst firqənin ən öncül liderlərindən
birinə çevrilir. Lakin firqə oyunlarından dərin sarsıntı keçirmiş Əhməd bəy
həyatının son illərində bədbinlik və ruh düşkünlüyünə qapılır. O, 1939-cu ildə may
ayının 19-da İstanbulda dünya ilə vidalaşır.
Qarabəy Qarabəyov: Qarabəy Qarabəyov 13 yanvar 1874-cü ildə o
zamanlar Yelizavetpol qəzasının Zəyəm sahəsinə tabe olan Yuxarı Ayıblı kəndində
İsmayıl bəyin və Şeyda xanımın ailəsində doğulmuşdur. İlk təhsilini Anninoda
(Şəmkir) alman-rus litseyində aldıqdan sonra on iki yaşında Tiflis klassik
gimnaziyasına qəbul olur və oranı əla qiymətlərlə bitirərək Bakıya - anasının,
qardaşları Əli və Cəfərin, bacısı Gövhərin yaşadığı Malakan (Xəqani) küçəsi, bir
saylı evə gəlir. H.Z.Tağıyevin hesabına Moskva Universitetində dörd il təhsil
aldıqdan sonra 1896-cı ildə inqilabi fəaliyyətinə görə bir il həbs cəzasına məhkum
edilir. Həbsdən azad olunduqdan sonra təhsilini Dert (Tartu) Yuriyev
Universitetinin tibb fakultəsində davam etdirir və 1899-cu ildə oranı bitirib alman
dilinə mükəmməl yiyələnmiş halda əczaçı diplomu alır, iki il Moskvada işləyir,
1901-ci ildə isə Bakıya qayıdaraq müstəqil həkim kimi fəaliyyətə başlayır.
1901-ci ildə Qarabəy, Nabat xanım Qoca bəy qızı Aşurbəyovanın qızı
Gülbəstədən olan nəvəsi İsa bəy Aşurbəyovun əmisi, millioner Hacı Rzaqulu bəy
Aşurbəyovun ikinci qızı Məsumə xanımla evlənir və yeni qohumlarının köməyilə
Malakan bağının yanındakı binada şəhərdə ilk dəfə olaraq venerololoji xəstəliklər
üzrə kabinet açır.
XIX əsrin sonlarından Türkiyədə mütərəqqi fikirli yeni osmanlıların
davamçıları olan “yeni türklər” hərəkatı 1889-cu ildə “İttihad və tərəqqi” təşkilatını
yaratdı. Tədricən ölkənin ictimai həyatında mühüm yer tutan bu təşkilat 1908-ci
114
ildə sultan Əbdülhəmidi konstitusiyanı bərpa etməyə və parlament çağırmağa
vadar etdi. Əslində 1908-18-ci illərdə Türkiyədə real hakimiyyəti idarə edən
“İttihad və tərəqqi” partiyası tədricən qonşu ölkələrə də nüfuz edir.
Azərbaycanda “İttihadi-islam” kimi mütərəqqi fəlsəfi-siyasi təlimi
təkmilləşdirərək cəmiyyətə tətbiq edənlərdən biri hələ Parisdə Sarbon
Universitetində oxuyarkən Şeyx Cəmaləddin Əl-Əfqaninin yaxın dostu və tələbəsi
olmuş, ondan dərs almış Əhməd bəy Ağaoğlu idi. Bu qlobal işi həyata keçirməkdə
Əhməd bəyin ən yaxın ideya və məslək dostları Əli bəy Hüseynzadə və Qarabəy
Qarabəyov idi. “İttihadi-islam” təlimində həmin dövrdə artıq təhrifə məruz qalmış
İslamın tənzimlənməsi, onun təlqin etdiyi qanun-qaydaların, həyat tərzinin
açıqlanması və bərpa olunması məsələsi vacib sayılırdı. Qarabəyov “Kaspi”
qəzetinin 21 aprel 1900-cü il 87-ci sayında panislamizmin mahiyyətini açmaq üçün
yazırdı: “Panislamizm özünün daxili məzmununa görə geriyə dönməkdir.
Köhnəliyə qayıtmaq yox, daha inamla, daha qüvvətlə irəliyə.” (41).
Rusiya müsəlmanlarının müxtəlif bölgələrdən gələn nümayəndələrinin
iştirakı ilə 1905-ci ilin avqustunda Nijni-Novqorodda “Qustav Struve” gəmisində
gizli keçirilən ilk təsis iclasında sonradan partiyaya çevrilən “İttifaqi-müsəlman”
təşkilatının yaranması və beş maddədən ibarət qərarla milli azadlıq ideyasının
formalaşması məsələsi həyata keçirildi. Ə.Topçubaşovun rəhbərliyi ilə yaranan
“İttifaqul-müslimin” firqəsi Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında mühüm bir
mərhələ idi. Həmin dövrdə “İttihadi-islama” əsaslanan və “Daşnaksütun” firqəsinə
alternativ olan “Difai” kimi nüfuzlu təşkilatın yaranması da labüd idi.
1905-ci ildə çarizmin fitvası və Bakının qubernatoru Nakaşidzenin təhrikilə
alovlanan milli münaqişədə ermənilər qardaşı Cəfəri evinin qarşısında öldürdükdən
sonra intiqam hissi ilə alovlanan Qarabəy bu qlobal terrorun qarşısını almağı
özünün əsas amalına çevirir. Məsləkdaşları ilə birlikdə şərə qarşı üsyan edən
Qarabəy Qarabəyov islam, türklük, müasirlik ideyasının və o dövrdə geniş
yayılmış ictimai cərəyan olan romantizmin banisi Əhməd bəy Ağaoğlunun yaxın
silahdaşına çevrilir. Xeyriyyə cəmiyyəti kimi qeydiyyatdan keçən “Difai”
(Müdafiə) vahid milli təşkilatı xalqı qırğından qorumaq üçün müqavimət
hərəkatına çevrilərək qısa müddətdə öz ətrafına mindən artıq qeyrətli vətəndaş
toplayır. Xalq arasında geniş nüfuza malik olan “Difai”nin fəaliyyəti nəticəsində
erməni terroru ilə üz-üzə gələn saysız-hesabsız günahsız vətəndaşlar ölüm
təhlükəsindən xilas olur. Bu təşkilatın məzlum xalqı qoruyan xilaskar missiyasını
ləkələmək istəyənlərə qarşı öz daxili etirazını kağız üzərinə köçürərək çap etdirən
Qarabəy Qarabəyov o vaxtdan etibarən həkimliklə yanaşı, publisist kimi də
fəaliyyət göstərməyə başlayır.
1906-cı ildə İranda inqilabi fəaliyyətini davam etdirən Qarabəyov Rəşt
tutulduqdan sonra Mirzə Abdulla Xan adı altında Berlinə qaçır. 1908-ci ilə qədər
Dostları ilə paylaş: |