Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
47
məkanında da bu baş verməyəcək: nə XIX, nə də XX əsrlərdə. Bu nəyin göstəricisidir? Teatrın topluma, toplumu təşkil edən çoxluğa, yəni ki, kütləyə tə- siri minimaldır. Ona görə də teatr, kassa haqqında düşünəndə belə, heç vaxt kütləni ciddi qəbul eləmir. Çünki o, bilir ki, kütlənin əbədiyyətə yolu yoxdur və onun gücü mütləq şəkildə indiyə bağlıdır. Əyləncə axtaran
kütlə də
tamaşa mərasiminin qanunlarını ciddi saymır. Axı, tamaşaya baxmaqdan ötrü nələrəsə riayət etmək gərəkir. Seyrçi teatra gəldiyi zaman fərddir: onun şəxsi maraqları var, problemləri var. O, teatra bu maraqlar, bu problemlər barədə söhbətləşmyə gəlir, bu söhbətdən ləzzət aparmağa gəlir, gəlir ki, özünün çoxluqdan fərqləndiyini, çoxluqdan yuxarıda dayandığını göstərsin. Hərçənd tamaşaçı teatra daxil olduğu andaca digər seyrçilərlə qarşılaşır və seyrçi kütləsinin fraqmentinə çevrilir. Seyrçi salonunda əyləşən
hər bir
fərd yüzlərlə özükimilərin əhatəsinə, təsir dairəsinə düşür və beləliklə, teatrda birdən-birə qaranlıq içrə əyləşmiş lal kütlə formalaşır. Bu zaman hər bir seyrçi öz fərdiyyətini nə qədər qoruyub saxlamağa çalışsa da yenə
lal kütlənin məxfi, rəsmiləşdirilməmiş hökmündən, onun
reaksiyasından asılı
olur. Tamaşanın özü də bu lal kütlənin girovudur: çünki hər an onun reaksiyasına möhtacdır. Seyrçi kütləsi əksərən tamaşanı psixoz yaşantılarında qavrayır. Tamaşa zamanı hər hansı bir qəfil reaksiya (göz yaşı hıçqırtısı, gülüş pıqqıltısı və ya gözlənilməz çəpik səsi) kifayətdir ki, bu reaksiya həməncə kütləviləşsin. Yalançı uğura imza atmaqdan ötrü teatr sənətçiləri və ya teleşoular düzənləyən insanlar bu effektdən vaxtaşırı yararlanırlar. Tamaşa zamanı bir də görürsən ki, kimsə bərkdən ağladı, ya da güldü, ya da ki çəpik çaldı. Bu kimsə 48
teatrın ştat üzrə əməkdaşıdır və onun funksiyası seyrçi salonunda əyləşib rejissorun işarələdiyi məqamlarda müəyyən bir reaksiyanı coşqulu şəkildə imitasiya eləməkdir. Bu sayaq reaksiyalar kütlə içrə mütləq əks-səda verir. Teleşoular zamanı efirlə
məxsusi olaraq
yayımlanan qəhqəhələr (hırıldamalar), coşqulu fitəbasmalar da elə bu məqsədi güdür. Deməli, teatrda da seyrçinin bir fərdiyyət kimi
əvvəldən axıra
kimi toxunulmaz qalması mümkünsüzdür. Ona görə ki, kütlə teatr hüdudlarında da kütlənin mövcudluq prinsipləri üzrə yaşayır. Ancaq teatr tarixən hər vədə bunun əksinə çalışıb; çalışıb ki, bacardığı qədər kütlə həmrəyliyini dağıtsın: çalışıb ki, kütlə ilə yox, fərdlə danışmağı öz prioritet işi saysın. Hər halda XX yüzil teatrı məhz bu missiya ilə tarixiləşib. Teatr fərdiyyəti düşünməyə dəvət edir: kütlə üçünsə düşünmək əziyyətdir, onun sazişsiz həmrəyliyinin əngəlidir. Odur ki, seyrçi və səhnə həmişə bir- birinə oppozisiyadır. Ol səbəbdən oppozisiyadır ki, “teatr şəxsiyyətin sənətidir” (A.F.Losev) 8 ,
başlanğıcın təmsilçisidir; salonda əyləşənlər isə kütlədir. Teatrın sönən işıqları kimsəni kimsədən fərqləndirməyə, şəxsiyyəti tapıb seçməyə imkan vermir. Teatr tamaşası kütləyə münasibətdə məxfi, gizli hücumdur, “basqındır”. Çünki teatrın öz iddiası var. Bu iddia ilə teatr kütlədən fərdləri qoparıb onları “özünküləşdirmək”, özünə
sarı çəkmək
istəyir. Kütlə
sənətin düşmənidir. Sənət və kütlə tandemi nonsensdir. Ən əlverişli şəraitdə belə üstün
mövqe, latent
təşəbbüs yenə seyrçilərin olaraq qalır. Teatr tama- şasının müəllifi rejissordan, aktyordan daha çox seyrçidir. Kütlə teatrda həmişə sifarişçi pozi- siyasından “danışır”. Təsadüfi deyil ki, səhnə seyrçi salonundan daim “qorxur”, çəkinir,
49
ehtiyatlanır. Odur
ki, fərdiyyətə kütlədən (çoxluqdan, sürüdən) ayrılmaq hər bir vaxt həm çətindir, həm təhlükəlidir. Bizim bilincaltımız da bunu bizdən yaxşı bilir. Bu isə tamaşanın təsiri qarşısında ciddi psixoloji sipərdir. Kino sənəti, XX yüzil mədəniyyətinin törəməsi, kütlələrə, düzgün olar desəm, çoxluğa ünvanlanır. Onun hədəfi fərd deyil, kütlədir. Kino sənəti fərd axtaranda bir istehsalat kimi məhv olur. Bir gün ərzində bir tamaşanın bir teatrda yalnız bir dəfə oynanılmaq imkanı var: nadir hallarda isə uzağı iki kərə. Bir filmi isə bir gün ərzində müxtəlif kinoteatrlarda müxtəlif seanslarda dəfələrlə yayım- lamaq mümkündür. Özü də teatrdan fərqli olaraq kinoteatrda filmə baxmaq heç bir xüsusi mərasim tələb eləmir. Ora hər cür geyimdə getmək məqbul sa- yılır. Bu da onu göstərir ki, kinoteatrda fərdiyyət yox, kütlə vacib hesab edilir. Kino sənəti öz yaranışından belə olub. Çarli Çaplinin filmləri ilk öncə kütlələri uğundurmaq üçün idi. Əgər bu filmlərdə Məna oyunbazlıqdan və vələdüznalıqdan üstün olsaydı, seyrçi onun filmlərinin heç bir səhnəsində gülməyəcəkdi. Çünki insan düşünməyə başlayanda gülüş sakitcənə aradan çıxır. Kino sənətində intellekt oyunbazlıqdan irəli durduqca, adi seyrçi üçün “darıxdırıcı” filmlər əmələ gəlir. Busa kinozalların boşalmasına gətirirb çıxarır. Kütlə kino sənətində nağılın vizuallaşmasının, yəni konkret obrazlar vasitəsilə sərgilənməsinin vurğunudur. Çoxluq primitiv nağılları xoşlayır. Məsələ bu ki, nağıllarda hər şey son dərəcə aydındır. Nağıllarda düşünmürlər, yalnız
qəhrəmanlıq göstərirlər. Bizləri qorxaq
edən düşüncələrimizdir. Nə qədər çox düşünürsənsə, bir o qədər də çox qorxaq olursan. Ancaq kamil düşüncə sahibi qorxaqlıq fövqünə yüksələ bilir. Düşüncə ilə qəhrəmanlıq da bir araya sığmayan mənalardır.
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|