302
1930-cu ildə Gəncədə Zaqafqaziya geoloji trestinin Ģöbəsi açıldı.
Azərbaycanın yeraltı mədənlərinin öyrənilməsi geniĢləndi, DaĢ kəsənin geoloji
xəritəsi tərtib edildi, Zəylik alunit mədənlərinin kəĢ fiyyatına baĢlandı.
Ġttifaqın bütün neft sənayesi üçün Azərbaycan Elmi-Tədqiqat neft
MaĢınqayırma Ġnstitutunun fəaliyyəti mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Respublikanın
enerji ehtiyatlarını öyrənmək məqsədilə Ümu mittifaq Elmi-Tədqiqat Energetika və
ElektrikləĢdirmə Ġnstitutunun Azərbaycan bürosu və Mərkəzi Külək Enerjisi
Ġnstitutunun
Azərbaycan Ģöbəsi yaradıldı
147
.
1932-ci
ildə Azərbaycan
Hidrometeorologiya Komitəsi hidro meteoroloji xid mət id arəsinə çevrildi. Bu
dövrdə respublikada 113 meteoroloji stansiya var idi.
Azərbaycan üçün biologiya elmlə rin in in kiĢafı xüsusi əhəmiyyətə malik
idi.
Azərbaycan botanikləri zəngin floranın fıziologiya, biologiya və
fitopatologiyasının, respublika üçün spes ifık olan bitki aləminin genetika və
seleksiyasını geniĢ öyrənməyə baĢladılar, qəzalarda çoxsaylı ekspedisiyalar iĢlədi.
Onların nəticələri "TalıĢın florası" əsərində çap olundu. 1928-ci ildə isə dördcildlik
"Qafqazın florası" və Azərbaycan dilində floraya aid üçcildliyin nəĢrinə
baĢlandı
148
.
Azərbaycan kənd təsərrüfatı istehsalının əsas sahəsi olan pambıqçılıqda
bir sıra ciddi elmi problemlərin tədqiqatına baĢlanmıĢdı. 1927-ci ildə Gəncədə
yaradılan Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pambıqçıhq Ġnstitutu azməhsuldar sortların
əvəzinə yenilərinin yaradılmasında ilk nailiyyət əldə etdi.
Ġctimai elmlər sahəsində elmi tədqiqatların mərkəzi yenə də
"Azərbaycanı Öyrən mə və Tətəbbö Cəmiyyəti" idi. O ö z iĢini Azərbaycan Dövlət
Universitetinin müvafıq fakültələri, respublika Arxeologiya komitəsi və
Azərbaycan Dövlət muzeyi ilə sıx əlaqədə aparırdı. SSRĠ Elmlər Akademiyası
Azərbaycanda elmin inkiĢafına əməli kö mək göstərird i. Görkəmli rus alimləri
V.V.Bartold, N.Y.Marr, Ġ.Ġ.MeĢĢaninov, A.N.Samoyloviç və b. Bilavasitə fəal
iĢtirakı ilə elmi ekspedisiyalar keçirilird i. 1926-1927-ci illərdə Ġ.MeĢĢaninovun
rəhbərliy i altında Naxçıvan MSSR və Dağ lıq Qarabağda təĢkil edilən
ekspedisiyalarda tunc və ilk dəmir dövrünə aid arxeolo ji mədəniyyət aĢkar edildi.
Azərbaycan
arxeoloqları
Ġ.M.Cəfərzadə,
Ə.K.Ələkbərov
və
b.
bu
ekspedisiyalarda formalaĢdılar. Arxeoloqlar S.M.Qaziyev və D.ġərifov qədim
Qəbələ ġəhərinin xarabalıqları ərazisində Nic kəndi yaxınlığında Yaloylu təpədə,
Gəncə yaxınlığında Çovdar kəndində arxeoloji axtarıĢlar aparırd ılar. Həmin
illərdə siklop tikililərini öyrənmək məqsədilə Mil düzünə və Kiçik Qafqazın
Dəstəfur rayonuna kompleks ekspedisiya təĢkil edildi. 1929-cu ildə A zərbaycan
Dövlət Elmi-Tədqiqai Ġnstitutu (Az. DETĠ) yaradıldı
149
. "Azərbaycan SSR-in ali
elmi idarəsi" kimi bu institut Azərbaycan Mərkəzi Ġc raiyyə Ko mitəsi nəzd ində
idi. Az. DETĠ respublikada, mövcud olan bütün elmi idarə və təĢkilatların
303
fəaliyyətini b irləĢdirdi. Onun Azərbaycan MĠK tərəfindən təsdiq edilmiĢ 53 nəfər
həqiqi üzvü içərisində akademiklər V.V.Barto ld, N.Y.Marr, Ġ.M .Qubkin,
N.N.Marr, Ġ.Ġ.MeĢĢaninov, M.N.Pokrovski, A.N.Samoy loviç, professorlar
Ġ.Q.Yes man,
A.O.Makovelski,
X.Məlik-Aslanov,
V.P.Smirnov-Loginov,
V.Xuluflu, B.Çobanzadə var idi. A z. DETĠ-yə vaxtilə tanın mıĢ ictimai-siyasi
xadimlər S.M.Əfəndiyev, H.Cəbiyev və R.A xundov rəhbərlik etmiĢlər. 1930-cu
ildə A z. DETĠ respublikan ın məhsuldar qüvvələrinin öyrənilməsinə dair alt mıĢ
məruzə mü zakirə etmiĢ, Ümu mazərbaycan konfransı keçirmiĢdi.
Az. DETĠ-n in tərkib ində iqtisadiyyat, sovet quruculuğu, fəlsəfə, tarix,
coğrafiya, dil, ədəbiyyat və incəsənət, sovet və xarici ġərq Ģöbələri fəaliyyət
göstərirdi. Onun nəzdində V.Xu luflunun rəhbərliyi altında Terminologiya
Ko mitəsi yaradılmıĢdı. "Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Ġnstitutunun Xəbərləri",
"Azərbaycanı öyrənmə yolu", "Yaxın ġərq" adlı jurnalları nəĢr olunurdu.
Ġnstitutda aspiranturaya qəbul olan 83 nəfərdən 53 nəfəri azərbaycanlı id i
150
.
1932-c i il noyabrın 25-də ZSFSR Xa lq Ko missarları Soveti SSRĠ EA
QafqazĢünaslıq Elmi-Tədqiqat Ġnstitutunun bazasında təbiət və ictimai elmlər
Ģöbələri olan Ümu mittifaq Akademiyasının Zaqafqaziya filialının təsis edilməsi
haqqında qərar qəbul etdi. Eyni zamanda həmin ildə Azərbaycan MĠK-in qərarı
ilə A zərbaycan DETĠ-nin bazasında SSRĠ EA Zaqafqaziya filialın ın Azərbaycan
Ģöbəsi (EAZFAġ) təĢkil edildi
152
, elmi tədqiqatların miqyas və perspektivləri
xeyli geniĢləndi. Azərbaycan Ģöbəsinin iĢinə yenə də görkəmli elm xadimləri -
akademiklər Ġ.M .Qubkin, F.Y.Xevinson-Lessinq, Ġ.Ġ.MeĢĢaninov; N.N.Marr,
SSRĠ EA-n ın mü xbir üzv ləri A.A.Qrossheym, K.A.Krasusski cəlb edilmiĢdilər,
onlarla yanaĢı professorlar M.V.Abramoviç, D.V.Qo lubyatnikov, Aslan
Vəzirzadə, A.N.Derjavin, Ġ.Q.Yes man, V.S.Yeliatyevski, A.O.Makovelski, Vəli
Xuluflu, Y.B.Lopu xin, V.P.Smirnov-Loginov, Bəkir Çobanzadə, Ġ.V.Fiqurovski,
dosentlər M.Əfəndi, Y.A.Pa xo mov, Ə.Ələkbərov, Ġ.Cəfə rzadə və S.Qa ziyev
fəaliyyət göstərirdilər. ġöbəyə R.A xundov rəhbərlik edirdi.
EA ZFAġ respublikanın məhsuldar qüvvələrin in öyrənilməsi, təbiət,
texn ika və ictimai elmlərin mühü m problemlərinə dair elmi tədqiqatlar sahəsində
xeyli iĢ gördü. 1935-ci ilin oktyabrında EA ZFAġ-ın bazasında SSRĠ EA-nın
Azərbaycan filialı (EA AF) təĢkil edildi
153
. Onun tərkibində geologiya, fizika,
energetika, torpaqĢünaslıq bölmələ ri, kimya, botanika , zoologiya, tarix,
etnoqrafiya və arxeologiya, dil və ədəbiyyat ins titutları var idi. SSRĠ EA
Azərbaycan filialının Elmi ġurası 66 nəfər tərkibdə təsdiq edilmiĢdi
154
.
Akademiklər Ġ.M.Qub kin, V.P.Volq in, V.L.Ko marov, D.N.PryaniĢnikov,
Ġ.Y.Kraçkovski, Ġ.A.Orbeli, Ġ.M.MeĢĢaninov, A.N.Samoyloviç, Q.Ġ.Qraftio,
N.Ġ.Vav ilov, N.D.Zelinski, mü xb ir üzv Y.Y.Bertels onun üzvləri idi. EA AF-ın
sədri akademik Ġ.M.Qub kin id i. Bu illər xalq təsərrüfatı vəzifələrinin həllinə