351
nəhəng obyektlərin (Mingəçevir,
Tərtər su-elektrik stansiyaları, Gəncə alunit
zavodu) tikintilərinin ləngiməsi müəyyən mənada izah olunur. La kin bu dövr
bütün ölkədə və xüsusilə də Azərbaycanda repressiyaların tüğyan etməsi ilə
səciyyələnirdi. Sənaye müəssisələri rəhbərləri və aparıcı mütəxəssis lərin böyük
bir dəstəsi repressiyaya məruz qalmıĢdı. ġübhəsiz üçüncü beĢillik illərində xalq
təsərrüfatında, o cümlədən onun aparıcı sahəsi olan neft sənayesinin inkiĢafında
müĢahidə olunan geriləmədə bu amil az rol oynamamıĢdı.
Azərbaycan fəhlələri, onun qabaqcıl dəstəsi olan neftçilər üçüncü
beĢilliyin ilk illərində böyük əmək fədakarlığı, "on yaxĢı cəmiyyətin ideallarına",
öz xalqın ın gələcək nəsillərinin xoĢbəxt gələcəyinə inamın ı, namuslu əməy i ilə
sədaqətini nümayiĢ etdirir. Lakin, təəssüf ki, in zibati-amirlik rejimi Ģəraitində
nəinki tam ədalət lə qiy mətləndirilmir, hətta məĢəqqətlərlə də ü zləĢirdi.
Kənd təsərrüfatı. A zərbaycanda kənd təsərrüfatının yenidən qurulması
üçüncü beĢillikdə əsasən baĢa çatdırıld ı, onun istehsalat-texn iki bünövrəsi xey li
möhkəmləndirild i. 1940-cı ildə respublikada kəndli təsərrüfatların ın 99 faizini
özündə birləĢdirən 3429 kolxo z və 50 sovxo z var idi. Üçüncü beĢilliy in üç il
yarımı ərzində kənd təsərrüfatına dövlətin və ko lxo zların birlikdə qoyduqları
kapital 52,7 milyon manat olmuĢdu
32
.
1939-cu ilin oktyabrında respublikanın Ģimal-Ģərq hissəsində Samur-
Dəvəçi kanalın ın çəkiliĢinə baĢlanması böyük hadisə oldu. Kanalın tikintisində
otuz min kolxo zçu iĢtirak edird i. Böyük hidro -texniki tikinti olan Samu r-Dəvəçi
kanalının çəkilməsinin təĢəbbüskarları Quba rayonu kolxozçu ları olmuĢ, onlara
Qusar, Xaçmaz, Xızı, Dəvəçi və respublikanın d igər rayonlarının kolxo zçu ları,
həmçinin fəh lə sinfi kö mək etmiĢdi
33
. Kanalın 100 km u zunluğunda olan birinci
növbəsinin çəkiliĢi 1940-cı ilin aprelində - altı aya baĢa çatdırıldı və 67 min
hektar sahəni suvarmaq imkanı yarandı
3
.
Respublikanın digər rayonlarında da kolxo zçular suvarma arxları
çəkməyə baĢladılar. Naxçıvan Muxtar Respublikası və Qazax rayonunda y erli
zəh mətkeĢlərin səyi ilə arxlar qazıld ı. 1940-cı ilin
suvarılan əkin sahəsi 1124
min hektara çatdı, bu, 1937-c i ildəkinə nisbətən 15 min hekta r ço x id i
35
.
Kənd təsərrüfatını yeni əsaslar üzərində qurmaq iĢində MTS-lər dayaq
nöqtəsi olaraq qalmaqda idi. 1937-1940-cı illərdə MTS-lərin sayı 67-yə,
sovxozlarda traktorların sayı isə 6,1 minə çat mıĢdı. Respublikanın əkin
sahələrində 687 ko mbayn, min lərlə səpin maĢınları fəaliyyət göstərirdi. Kənd
təsərrüfatında texnikanın tətbiqi böyük zəh mət tələb edən istehsal proseslərinin
mexanikləĢdirməyə imkan yaradırdı. Ən ağır və zəh mət tələb edən pambıq əkini
üçüncü beĢilliyin ilk illərində də xeyli mexanikləĢdirildi
6
. Lakin respublikanın
kənd təsərrüfatına texnikanın fəal və geniĢ tətbiqi müharibə ərəfəsində ləngid i.
Müdafiə məqsədləri üçün metala tələbat artdığı bir Ģəraitdə traktor istehsalı
352
Ġkinci beĢilliyə nisbətən ilk dəfə azaldı. Yenə əvvəllərdə o lduğu kimi, öncə ağır
çətinliklərə kənd təsərrüfatı, kəndlilər məruz qaldılar.
Üçüncü beĢillikdə respublikada əsasən Lənkəran, Masallı, Zaqatala,
Balakən və Qazax rayonlarında çayçılıq və digər sitrus bitkiləri təsərrüfatları
təĢkil edilirdi. A zərbaycan XKġ və Azərbaycan K(b)P MK 1938-ci il avqustun
15-i və 16-da respublikada sitrus, evkalipt bitkilə ri təsərrüfatının geniĢ inkiĢafı
üçün xüsusi qərarlar qəbul etdi
37
. Bundan sonra partiya və təsərrüfat orqanları
konkret tədbirlər həyata keçirərək, A zərbaycanda subtropik təsərrüfatının
gələcək tərəqqisi üçün mühü m zə min yaratdıla r. 1939-cu ildə a rtıq çayçılıq
kolxo z və sovxozları ölkəyə 123 ton yaĢıl çay yarpağı verird i. Beləliklə,
Azərbaycan ölkənin neft və pambıqdan sonra tədricən yeni bir bazasına - sitrus
bitkiləri bazasına da çevrildi.
La kin hə min illərdə kənd təsərrüfatı istehsalında çətinliklər qalmaqda
idi, ko lxo zlarda məhsuldar qüvvələrin inkiĢaf səviyyəsi kolxo zçuların tələb ini
ödəmirdi, onların maddi maraq prinsiplərin i pozurdu, kəndlilər həyətyanı
sahələrin köməy i ilə ağır vəziyyətdən çıxa bilird ilər. Bəzən bu sahələr kolxo z
təsərrüfatlarına məxsus olan ictimai torpaqlar hesabına geniĢləndirilird i. Belə
hallar Bə rdə və Qonaqkənd rayonlarında, Na xç ıvan MSSR-də və DQM V-də baĢ
vermiĢdi. Həyətyanı sahələrin satılması və icarəyə vcrilməsi halları bəzi ko lxo z
üzvlərinin ictimai istehsal sahəsindən yayınmasına da səbəb olurdu. Bu isə
kolxo z ict ima i təsərrüfatına təsirsiz qalmırdı. Ona görə də 1939-cu ilin may ında
ÜĠK(b)P M K və SSRĠ XKġ Ko lxo z ictimai torpaqlarının dağıntılardan müdafıə
olunması haqqında qərar çıxard ıla r. Bu qərara uyğun olaraq, iki mindən artıq
partiya və sovet iĢçisi rayonlara göndərildi. Onların kö məyi ilə
rayonlarda 92 min
hektardan artıq torpaq sahələri həyətyanı sahə sahiblərinin əllərindən alınaraq
kolxo zlara qaytarıld ı. Kolxo zlarda əmək intizamını möhkəmləndirmək üçün qəti
tədbirlər həyata keçirild i. 1940-cı ilin may ına qədər iĢə çıxmayan qırx mindən
artıq ko lxo zçu ko lxo zlara qaytarıldı. Yalnız in zibati rəhbərliyi güclən dirmək
yolu ilə təsərrüfat planların ı çətinliklə yerinə yetirmək mü mkün olurdu. 1939-cu
ildə pamb ıqçılıq la məĢğul o lan ancaq 60 briqada hər hektardan 50 sentner
pambıq toplaya bildi. 1940-cı ildə 1937-ci ilə nisbətən çay əkin sahələri və
toplanan məhsul iki dəfə artdı.
Üçüncü beĢilliy in ilk illərində maldarlıq üzrə bir sıra tədbirlərin həyata
keçirilməsinə baxmayaraq, bu mühüm sahə çox ləng inkiĢaf edirdi. Əgər 1940-cı
ildə xırdabuynuzluların - qoyun və keçilərin sayı 1937-ci ilə n isbətən 467,9 min
baĢ artmıĢdısa
38
, iribuynuzlular 178,3 min baĢ azalmıĢdı
39
. Bu, əsasən,
maldarların əməy inin aĢağı səviyyədə ödənilməsi, onlarda iĢə maddi maraq
yaradılmaması, heyvanları saxlamaq üçün münasib həyətlərin, otlaqların, yemin