86
arasında müqavilə bağlan mıĢdı. Türkmənittifaq 1921-1922-ci illərdə 15 min
pud ağ neft və baĢqa mallarla dəyiĢmək üçün 100 min pud taxıl tədarük
etməyi
öhdəsinə götürmüĢdü
77
. Azərbaycan nümayəndələri
Kiyev
quberniyasından neft, neft məhsulları və baĢqa ma lla r müqabilində ta xıl, ye m
taxılı, yağ, bitki yağları, qənd, Ģimiyyat məmulatı, ət və s. ala bilərdilər.
Xarici ölkələrlə də müəyyən əmtəə mübadiləsi in kiĢaf edird i. Bu məsələ
ilə hətta V.Ġ.Lenin də 1921-c i il iyulun 4-də ma raqlan mıĢ və "Bakı üçün və xa ric i
ticarətin inkiĢafı üçün nə etdiyinizi b ild irin"
78
- tələbini vermiĢdi.
1921-c i ilin ya zında Ġrana e kspedisiya göndərildi və Ən zə lidə
Azərittifaqın kontoru açıld ı. Bu kontor qısa müddətdə 98,5 min pud düyü, 10
min puddan artıq səbzə, düyü unu və s. satın alaraq Bakıya göndərdi
79
.
1921-c i ilin avqustunda Azərittifaq xa rici ba zarla bilavasit ə əlaqə
yaratmaq üçün Batu mda öz Ģöbəsini açmıĢdı
80
. Azərbaycan Ģəraitində
kooperasiyanın ən sabit növü istehlak kooperasiyası olmuĢdu. Azərbaycan
istehlak kooperasiyası 1921-1922-ci illə rdə, YĠS Ģəraitində öz iĢlərini yenidən
quraraq, xeyli müvəffəqiyyətlərə nail olmuĢdu.
§ 2. YENĠ ĠQTĠSADĠ SĠYASƏTĠN ĠLK ADDIMLARl
Xal q təsərrüfatının i darə olunmasının yeni dən qur ul ması. YĠS-ə
uyğun olaraq bütün dövlət sənayesinin iĢini yenidən qurmaq tələb edilird i. Belə
ki, sənayenin idarə o lunmasında mərkəzi orqanların bəzi vəzifələrini ye rli
orqanlara vermək zəru ri id i. VətəndaĢ müharibəsi dövrünün olduqca
mərkəzləĢdirilmiĢ idarəetmə metodu dinc quruculuq Ģəraitində özünü
doğrultmur, eyni iqtisadi rayona
aid olan, lakin mü xtəlif baĢ idarələrin tabeçiliyindəki eynitipli müəssisələr
arasında əlaqələrin pozu lmasına gətirib çıxarırdı. Təsərrüfat hesabına keçmək,
maya dəyərin i aĢağı salmaq, müəssisənin səmərəliliyini təmin etmək tələb
olunurdu.
Sənayenin təsərrüfat hesabına keçirilməsi onun trestləĢdirilməsi ilə
əlaqədar idi. Təsərrüfat hesabına keçməklə trestlər sənaye istehsalını on iri və
texn iki cəhətdən daha yaxĢı təchiz edilmiĢ müəssisələrdə cəmləĢdirmək imkanı
əldə etdilər. Trestlərin əsas vəzifəsi geniĢ təkrar istehsalı təmin edən yığım
mənbələrin i artırmaq id i.
YĠS Ģəraitində neft sənayesinin idarə olun masının yenidən qurulması
xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. A K(b)P MK-nın və Azərbaycan SSR Xalq
Ko missarları Sovetinin qərarına uyğun olaraq 1921-ci ilin sentyabrında köhnə
"Azərneftko m" müstəqil "Azərneft" trestinə çevrilərək təsərrüfat hesabına
keçirildi. Bu yenidənqurma neft sənayesini təsərrüfatın təĢkili cəhətdən
87
möhkəmləndirməyi, onun maddi-texniki təchizatın ı və neftçi fəhlələrin əməyin in
ödənilməsini yaxĢılaĢdırmağ ı təmin etdi.
Eyni za manda Mərkəzi höku mət Azərbaycan xalq ının "suveren"
respublikasının maraqla rın ı nəzərə almadan bütün neft iĢini tama milə ö z əlində
cəmləĢdirmiĢdi. Azərneftin Azərbaycan XTġ-nin tərkibindən çıxarılıb, RSFSR
ÜXTġ-yə verilməsi buna xid mət edirdi. RSFSR ÜXTġ-si 1921-ci ilin
noyabrında neft sənayesi müəssisələrinə 600 milyon manat həcmində dövriyyə
vəsaiti ayırmıĢdı
81
. Neft sənayesinin ümu mittifaq əhə miyyətli olması a mili
pərdəsi altında Mərkəzin hökmü ilə A zərbaycan xalqının əsas təbii sərvətini -
"qara qızılı" amansızcasına istismar edir, əvəzində isə respublikaya öz
məqsədləri üçün, xalqın maddi-mədəni tərəqqisi üçün olduqca az pay verirdilər.
Ancaq cəsarətli azə rbaycanlı xad imlərinin təkid i ilə 1921-c i ilin yazında
Azərneftə neft və ağ neftin xaricdə avadanlığa mübadilə edilməsi ü zrə xariclə
ticarət məsələlərində əhəmiyyətli dərəcədə sərbəstlik verildi. Bir qədər sonra
Azərneftdə Zaqafqaziya, Orta Asiya və Yaxın ġərq (Türkiyə, Ġran) öl kələrində
neft məhsulları ticarətini təĢkil edən ticarət idarəsi yaradıldı
82
.
Azərbaycan SSR XKS-n in tabeçiliyində isə yüngül, yeyinti, kimya, dağ-
mədən və tikinti materialları sənayeləri, bəzi metal emalı sahələri və baĢqa xırda
müəssisələr qalırdı.
Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı ġurası aparatının yenidən qurulmasına
baĢlandı. YĠS ərəfəsində XTġ sisteminə, əsasən, azsaylı fahləyə malik dövlət
təminatında olan iki yüzdən artıq kiçik müəssisə daxil id i. XTġ aparatının iĢi
kollegiallıq əsasında qurulmuĢdu. Müəssisələrin özünəxid mətə keçirilməsi və
dövlətin əlində yaln ız gəlirli, xüsusilə ümu mdövlət əhəmiyyətli müəssisələrin
saxlan ması məqbul idi. ġəxsi əllərə verilən müəssisələrə nəzarət edilird i.
Müəssisələrdəki kollegiyala r ləğv edildi və təkbaĢına rəhbərlik prinsipi ilə
iĢləmək metoduna keçildi.
Azərbaycan XTġ sənayesinin təsərrüfat hesabına keçməsi nəticəsində
onun tabeliyindəki altmıĢa qədər kiçik müəssis ə 1921-ci ilin axırlarında icarəyə
verild i. Bunlar əsasən dəri ema lı, kimya, poliqrafiya, metal mə mu latı, toxuculuq,
tikiĢ, ipəkçilik və dağ-mədən sənayesi müəssisələri idi.
83
Tağıyevin toxuculuq
fabriki, tütün fabrikləri, ĢüĢə və sement zavodları, Ləki yağ zavodu, mexan iki
zavodlar, dəri mə mu latları zavodları onla rın sırasında idi.
Azərbaycan XTġ-nin bütün müəssisələri dovlət təminatından çıxarılıb
təsərrüfat hesabına keçirilərə k "ko mmersiya relsləri" üzərinə qoyulmuĢdu
84
.
Azərbaycan XTġ-nin aparatı da yenidən qurulmuĢdu: kolleg iyalar,
Ģöbələr ləğv edilmiĢ, vahid rəhbərlik tətbiq edilmiĢ, qulluqçular ixtisar
olunmuĢdu. Eyni za manda bu müəssis ələrin sahələr üzrə trestləĢdirilməsinə
baĢlanmıĢ, Azəripək, Azərto xuculuq, Azərduz, Azəruntrest və s. kimi böyük