silahlı dəstələr və zemstvo mühafizəçiləri tezliklə bu meşəyə gəldilər. Sabatlılar onları
da tüfəng atəşi ilə qarşıladılar.
Mayın 20-nə keçən gecə qəza rəisi başda olmaqla 500 nəfərə qədər silahlı
kazak və zemstvo mühafizəçisi Sabatlıya gəldi. Kəndlilərə divan tutulması başladı. 125
kəndli zorla bir yerə toplanıldı və meşədə olmuş süvarilər baş verən həyəcanın
təşəbbüskarlarını tanıdılar. 18 nəfər həbs edildi və Zaqatala həbsxanasına atıldı.
Kənddə zülmə qarşı mübarizə formalarından biri mülkədar və qolçomaq
evlərinin və mülklərinin yandırılması idi. Bu yanğınlar qolçomaq istismarı, zorakılığı və
özbaşınalığı müqabilində kəndli intiqamının bir növ ifadəsi idi.
Bəy və vəzifəli şəxslərin, xüsusən də kətxudaların mülklərinin dövlət və
xüsusən də sahibkar kəndliləri tərəfindən yandırılması hallarına da təsadüf olunurdu.
Belə hadisələr Cavanşir qəzasının Marağal, Lənkəran qəzasının Qızılağac kəndlərində
və b. yerlərdə baş vermişdi. Mülkədar malikanələrinin yandırılması halları Göyçay
qəzasında geniş miqyas almışdı. Qəsdən yandırılma halları ən çox məhz torpaq
məsələsinin xüsusən kəskin xarakter aldığı yerlərdə, o cümlədən Nuxa, Yelizavetpol,
Şuşa, Cavanşir qəzalarında baş verirdi.
O dövr Azərbaycan kəndində bəy torpaqlarının kəndlilər tərəfindən tutulması
hallarına rast gəlinirdi. Məsələn, 1888-ci ildə Yelizavetpol qəzasındakı Qarabulaq
kəndinin sakinləri Şabanəli Şəfibəyovun torpaqlarını tutmuşdular [56]. Lakin bəy
torpaqlarının tutulması kütləvi xarakter daşımır, ən çoxu təsadüfı hadisələr kimi baş
verirdi.
Kəndlilərin göstərdikləri cəsarət və igidliyə baxmayaraq, onların kortəbii,
qeyri-mütəşəkkil xarakter daşıyan çıxışları məğlubiyyətə uğrayırdı. Kəndli hərəkatının
təbiəti elə idi ki, çıxışlar əksər hallarda məhdud xarakter daşıyır, kəndlilər öz
mübarizələrinin əsas məqsəd və vəzifələrini başa düşmürdülər.
VII FƏSĠL
ƏHALĠNĠN TƏRKĠBĠNDƏ
SOSĠAL DƏYĠġĠKLĠKLƏR
§ 1. ġĠMALĠ AZƏRBAYCANDA
BURJUAZĠYANIN TƏġƏKKÜLÜ
XIX yüzilliyin II yarısında Şimali Azərbaycanın ictimai-iqtisadi həyatında
baş verən dəyişikliklər burada burjua cəmiyyəti təbəqələrinin formalaşmasına
zəmin yaradırdı.
Şimali Azərbaycanı imperiyanın mərkəzi rayonlarının sənayesi üçün satış
bazarı və xammal mənbəyi kimi qiymətləndirən çarizmin müstəmləkə siyasətinə,
ilkin kapital yığımı mənbələrinin məhdudluğuna, XIX əsrin II yarısında
Azərbaycan kəndində feodal qalıqlarının qalmasına baxmayaraq, diyarda
burjuaziyanın təşəkkülü prosesi gedirdi. Özlərinin bütün məhdudluğuna
baxmayaraq, XIX yüzilliyin 70-ci illərində keçirilmiş burjua islahatları bu prosesə
müsbət təsir göstərirdi. Şimali Azərbaycanda sənaye və ticarət burjuaziyasının
formalaşması prosesi, həmçinin əsrin sonunda kredit bank sisteminin meydana
çıxması və inkişaf edərək iqtisadi həyatda birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb etməsi
ilə daha da sürətləndi.
Yüzilliyin son rübündə Şimali Azərbaycan sənayesinə əvvəlcə həm rus,
80-ci illərdən isə həm də xarici kapital axınının güclənməsi müəyyən dərəcədə
Azərbaycan burjuaziyasının çoxmillətliyini şərtləndirirdi. Onun tərkibinə milli
burjuaziya ilə yanaşı, erməni və rus burjuaziyasının nümayəndələri, digər
millətlərdən olan kapitalistlər daxil idilər.
Şimali Azərbaycanda neft sənayeçiləri, işbazları, fabrik sahibləri və
zavodçulardan, gəmi sahibləri və gəlirli ev sahiblərindən, habelə varlı tacirlərdən
ibarət olan iri burjuaziyanın tərkibi ilbəil genişlənirdi. Orta burjuaziya-orta həcmli
sənaye, ticarət, nəqliyyat və s. müəssisələrin sahibkarları iqtisadi və siyasi baxımdan iri
burjuaziyaya qoşulurdular.
Rusiyanın digər bölgələrinin burjuaziyası kimi, Şimali Azərbaycan
burjuaziyası da siyasi mənafelərin ümumiliyi baxımından vahidlik təşkil edirdi. Bu
məsələdə də o, Bakı, Gədəbəy və başqa yerlərdə kapitalist müəssisələrinə sahib olan
rus və xarici sənayeçilər və bankirlərlə qovuşurdu.
Şimali Azərbaycanın xırda burjuaziyası çoxsaylı idi. Onun tərkibində xırda
sənətkar - kustar müəssisələrinin sahibləri, kiçik tacirlər və binəkdarlar, xidmət
sahəsindəki xırda müəssisələrin sahibkarları və b. daxil idi. Öz sosial təbiətinə görə,
ümumiyyətlə, xırda burjua olan kəndlilərə gəldikdə isə, islahatdan sonrakı bütün Rusiyada
olduğu kimi, burada da onlar parçalanır, bir qütbə varlı kəndlilər, qolçomaqlar, digərinə isə
muzdla işləyən kəndlilər, yoxsullar cəmləşirdi.
Sənaye istehsalının müxtəlif sahələri və müxtəlif inkişaf mərhələlərində
burjuaziyanın milli qruplarının nisbəti eyni deyildi. Daim dəyişən bu nisbət müstəmləkə
iqtisadiyyatının inkişafına xas olan meylləri əks etdirirdi. Bu da burjuaziyanın əsas
formalaşma mərkəzinə çevrilmiş neft Bakısında daha açıq şəkildə özünü göstərirdi.
Bütövlükdə isə Şimali Azərbaycan sənayesinin aparıcı sahəsində-neft
sənayesində Azərbaycan milli burjuaziyasının iqtisadi mövqeləri güclü deyildi. Hələ
1872-ci ildə, iltizam sisteminin ləğv edildiyi ilk vaxtlarda, neftli sahələrin 13 sahibkarı
içərisində Azərbaycan kapitalı ancaq 2 kapitalistlə təmsil olunmuşdu [1].
70-ci illərin sonu - 80-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan kapitalı neftayırma
sahəsində xeyli geniş şəkildə təmsil olunmuşdu. 1883-cü ildə Bakının 100 ağ neft
zavodçusundan 40 nəfərdən çoxu azərbaycanlılar (H.Z.Tağıyev, N.Mehdiyev,
A.M.Nuriyev, Q.S.Sadıqov, M.S. Səlimxanov və b.) idi [2].
90-cı illərin əvvəllərinə yaxın neft sənayesindəki milli kapital qruplarının
nisbətində mühüm dəyişikliklər baş verdi. İstehsal və mübadilə üsullarının kapitalizm
dövründə təzahür edən beynəlmiləlləşmə meyli digər aparıcı sənaye sahələrində
olduğu kimi, neft sənayesində də müxtəlif milli kapital qruplarının qovuşmasına gətirib
çıxarırdı.
Neft hasilatı və emalının, neft məhsulları daşınması və ticarətinin xeyli
hissəsini əsası Rusiyada külli miqdarda kapital qazanmış İsveç mənşəli kapitalistlər
tərəfindən 1879-cu ildə qoyulmuş, ölkədə ilk inhisara çevrilmiş ―Nobel
qardaşları‖nın neft istehsalı şirkəti öz əlində cəmləşdirmişdi. 1891-ci ildə ―Nobel
qardaşları‖ şirkətinə məxsus olan mədənlərdə Bakıda çıxarılan bütün neftin 13,2
faizi hasil edilirdi.
Neftayırma sənayesində o zamankı əsas məhsulun - ağ neftin
istehsalındakı xüsusi çəki baxımından 22,8 faizi Azərbaycan kapitalının payına
düşürdü. ―Nobel qardaşları‖ şirkəti də daxil olmaqla ağ neftin 34,5 faizi rus
kapitalistlərinin müəssisələri tərəfindən istehsal olunmuşdu.
Azərbaycan kapitalı başlıca olaraq bir neçə on min puddan 10 mln
pudadək neft istehsal edən orta və xırda müəssisələrlə təmsil olunmuşdu [3].
Neft sənayeçiləri M.Nağıyev və Ş.Əsədullayevə mənsub olan neftçıxarma
firmalarının müəssisələrində 1 mln-dan 10 mln pudadək neft hasil olunurdu. 10
mln puddan çox neft çıxaran müəssisələr qrupunda isə Azərbaycan kapitalı,
ümumiyyətlə, təmsil olunmamışdı [4]. Neft müəssisələrinə malik digər
azərbaycanlı kapitalistlər arasında M.Manafov və b. da var idi. M.Muxtarov podrat
qazması üzrə iri firmanın sahibi idi.
Neft sənayesində rus kapitalını V.A.Kokorev, S.M.Şibayev, P.İ.Tubonin,
A.M.Benkendorf və b., erməni kapitalını isə A.İ.Mantaşev, Mirzəyev qardaşları
təmsil edirdilər.
XX yüzilliyin əvvəlinə yaxın neftayırma sənayesində də burjuaziyanın
milli qruplarının mövqeləri dəyişikliklərə uğradı. Bu sahədə rus kapitalının xüsusi
çəkisi bir qədər artdı. Eyni zamanda neftayırmada erməni və Azərbaycan kapitalına
Dostları ilə paylaş: |