istehsal etməklə yenicə inkişaf etməyə başlamış dövlətlə-
rin kitabxanalarmı müştəri qismində prosesə cəlb etdilər.
Yeni yaranan qurğular həm imkanlanmn genişliyi, həm də
satış qiymətinin münasibliyi ilə özündən əw əlkiləri xeyli
qabaqlayırdı.
2005-ci ildən etibarən dünyanm bir çox ölkələrində
EK-in yaradılması üçün milli AKİS-lərin yeni versiyaları
tətbiq olunur. Fransa kitabxanalannda “ACADEMUS”,
İngiltərədə vahid EK sistemi olan “ALICE”, Hollandiyada
“PICA”, Hindistanda “DELNET”, Yaponiyada “CiNii”,
İtaliyada “REICAT-SBN” (ITAMARC əsasmda) kimi
elektron kataloq yaratma proqramlarmdan geniş şəkildə
istifadə edilir.
Son illərdə Qərb ölkələrinin kitabxana fondlarmı əks
etdirən EK-Iərin sayı milyonlarla ölçülür. Həm Avropa
Elmi Kitabxanalar Assosiasiyasmm (LIBER), həm Bey-
nəlxalq Kitabxana Assosiasiyalan Federasiyasmm (IFLA),
həm də kitabxana işi üzrə ixtisaslaşmış digər nüfuzlu təş-
kilatlarm hesabatlarmda bir qayda olaraq, EK-lərin yara-
dılması sahəsində inkişaf göstəriciləri önə çəkilir, bu sahə-
dəki uğurlarm ötən illərlə müqayisədə dəfələrlə çox oldu-
ğu vurğulanır.
2003-2010-ci illər ərzində Afrika kontingeti kitabxa-
nalarmda da EK-lərin yaradılması işi yüksələn xətlə inki-
şaf edib [160, s. 216]. Hazırda Cənubi Afrika Respublikası
və Misir Ərəb Respublikasmdan fərqli olaraq Mərakeş və
Tunis kitabxanalannda EK-in yaradılması işi daha zəif
24 [
C.A. Cəfərov
şəkildə apanlır. 2005-ci ildə Ümumdünya İnformasiya Cə-
miyyəti üzrə Tunis Sammiti çərçivəsində Tunis Milli Ki-
tabxanası və Elm Mərkəzinin kitabxanasmda EK-in yara-
dılması prosesilə tanışiığımız və daha sonra apardığımız
qarşılıqlı elmi informasiya mübadiləsi bunu deməyə im-
kan verir.
ABŞ, Avropa Birliyi, Asiya və Afrika kontingenti öl-
kələrində olduğu kimi, son dövrlərdə Baltikyam ölkələrin
kitabxanalarmda da EK-lərin yaradılması və inkışaf etdi-
rilməsi işi yeni mərhələyə qədəm qoyub. Hazırda Bal-tik-
yam və MDB ölkələrindəki bütün iri kitabxanalarm elek-
tron kataloq sistemi mövcuddur. 2004-cü ildə Litva Kitab-
xana Konsorsiumunun iş təcrübəsini mənimsəmək məqsə-
dilə Litva Elmlər Akademiyasmm Kitabxanasında apardı-
ğımız araşdırmalardan bugünə qədər keçən vaxt ərzində
həm bu ölkənin, həm də Estoniya və Latviyanm kitabxa-
naları EK-lərm işlənib hazırlanması, oxuculara yüksək sə-
viyyəli xidmətlərin göstərilməsi, yeni informasiya texno-
logiyalarımn kitabxana-biblioqrafıya işinə tətbiqi sahəsin-
də nümunəvi nəticələr əldə ediblər.
Müşahidələrimiz belə deməyə imkan verir ki, son
10 ildə EK yaratma kitabxanaçılıq sahəsində durmadan in-
kişaf edən yeganə prosesdir. Bu prosesin başlamasmdan
ötən 50 illik dövr ərzində əldə olunan nəticələr kitabxana-
şünaslıq tarixində özünəməxsus yer tutur. Belə ki, məhz
elektron kataloqlarm yaradılması informasiyanm akseolo-
ji, sosial mahiyyətinin üfıqi (əhatəlilik mənasmda) və şau-
Kitabxarıa-informasiya xidmətində elektron kataloq
| 25
quli (elmi-nəzəri dərinlik baxımından) genişlənməsinə sə-
bəb olub.
EK oxucu üçün açıq istifadəli (yaşmdan, dilindən,
milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq), mütəmadi (za-
man və məkanmdan asılı olmayaraq) yenilənəbilən və də-
yişiləbilən olması ilə nümunəvi kitabxana xidməti vasitə-
sidir. EK həm də köçürüləbilən (müxtəlif informasiya da-
şıyıcılarına köçürülən), çoxstandartlı (müxtəlif biblioqra-
fik yazı standartlanna konvertasiya olunan), özü-özünü
nüsxələyən (öz surətini avtomatik şəkildə yaradan), çox-
mənbəli istinadlar sisteminə malik olan (relevant elektron
biblioqrafik yazılara istinad edən) bir sistem kimi
cəmiyyətin informasiya təminatında aparıcı rol oynayır.
Hələ çox illər öncə elektron kataloqun ilk nümımələ-
rini yaradarkən ABŞ Konqres Kitabxanasmm əməkdaşı
Henriyetta Devidson Avram EK-i gələcəkdə iri sənəd küt-
ləsi arasmdan lazımi (tələb olunan) və yeni məlumatı tez
bir zamanda üzə çıxanb oxucuya təqdim edən, güclü axta-
rış sisteminə malik olan, idarəetmə və təhliletmə aparatı
ilə təchiz olunan, uzaq məsafədən çoxistifadəli əlyetərlik
imkanı verən bir sistem kimi görmək istəyirdi [157, s.
123]. Nəticədə bu proqnozlar özünü doğrultdu və ötən on-
illiklər ərzində oxucu sorğularmı daha effektiv şəkildə tə-
min etmək baxımmdan kifayət qədər təkmilləşdirilmiş, ye-
ni funksiya və imkanlar qazanmış müasir EK-lər öz arxe-
tiplərini ənənəvi kartoçka kataloqlarım dəfələrlə üstələyə
bildilər.
26 |
CA.Cəfərov
EK-lərin yaradılması tarixini, problemlərini, mexa-
nizm və metodlarmı araşdıran alimlərin [113, 152, 154,
158, 185] fıkrincə, bu üstünlük özünü bir sıra məqamlarda
biruzə verir ki, onları da aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək
olar:
a)
Elektron kataloq ənənəvi kartocka kataloqundan
daha funksionaldır.
- EK yaradılarsa kitabxanaların müxtəlif tip (əlifba,
sistemli, mövzu) kataloq sistemləri yaratmasına ehtiyac
qalmaz. Çünki EK bütün bu fimksiyalan avtomatlaşdml-
mış formada yerinə yetirmək imkanlarma malikdir;
- EK kitabxanalarda ağır zəhmət tələb edən retro isti-
qamətli (retrokonversiya, retrospeksiya və s.) fəaliyyətləri
aradan qaldmr. Çünki EK oxuculara xidmət işinin ən mü-
asir atributu kimi bütün fondlan “görə bilmək” xassəsinə
malik olmaqla bərabər, həm də köhnə ədəbiyyatı yeni
nəşrlərdən və əksinə, yenini köhnədən tez bir zamanda
ayırmaqda, süni intellekt kimi lazım olan ədəbiyyatla la-
zım olmayam müəyyənləşdirməkdə əvəzolunmaz texniki
vasitədir. Məsələn, hər hansı bir kitabxana, öz fondundan
bir neçə il əvvəl qüvvədən düşmüş normativ sənəd kütləsi-
ni çıxarmaq qərarma gəlir: bunun üçün EK sisteminə sə-
nədlərin adım, qüvvəyə mindiyi tarixi daxil etmək və əldə
olunan nəticələr arasmdan lazım olmayanları seçib (ələl-
xüsus, sənədlərin fondda saxlanma şifrəsini müəyyənləş-
dirdikdən sonra) həm EK-dən, həm də fonddan çıxarmaq
mümkündür. Bu zaman sərf olunacaq vaxt günlərlə deyil,
Kitabxana-informasiya xidmətində elektron kataloq
| 27
Dostları ilə paylaş: |