14
nəticəsidir. İstehsal fəaliyyətinin miqyası və ticarətin genişlənməsi inkişaf etdikcə
həm bütün böyük kapitallara, həm də onların təşkilinin mükəmməl formalarının
olmasına obyektiv tələbat meydana gəldi. Əməyin təşkilinin kollektiv forması qədim
zamanlardan məlumdur. Səhmdar cəmiyyətlərin inkişafının təşkilatı hüquqi əsası
müştərək işlərin aparılma təcrübəsi oldu. Aşağıdakıları müasir səhmdar
cəmiyyətlərinin tarixi sələfləri hesab etmək qəbul olunub:
-orta əsrlərdə Fransanın unüyütmə yoldaşlığı
-Almaniyanın dağ-mədən yoldaşlığı
-dəniz yoldaşlığı
-ticarət gildiyaları və buna bənzər başqa tikililər.
Sahibkarlar birliyinin orta əsrlər formalarının hər biri və onların kapitalı
sonrakı təkamül nəticəsində səhmdar cəmiyyətinin müasir konstruksiyasının
meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.
Müasir dövrdə səhmdar cəmiyyətlərin və səhm sahiblərinin hüquqlarının
qanunvericiliklə tənzimlənməsi daha da təkmilləşdirilmişdir. Səhm sahibi səhmdar
cəmiyyətinin üzvüdür, yəni səhmdar həm də onun mülkiyyətçisidir. Burada səhm
sahibi iki qrup hüquqa malikdir: səhm buraxan şəxsin əlaqələrindəki hüquqları, yəni
səhmdar cəmiyyətinə münasibətdə hüquqlar, onun səhmi və ya səhmdar hüquqları
olan nizamnamə kapitalına; səhmin əlaqələrində hüquqlar qiymətli kagızlar
formasında, səhm mülkiyyətçisinin mülkiyyət kimi hüquqlarına.
Səhmdarın hüquqları səhmdar cəmiyyətinin nizamnaməsi ilə müəyyən olunur.
Səhmdarın hüquqlarına həmçinin aşağıdakılar aiddir:
-divident adlanan gəlirin əldə edilməsi hüququ;
-səhmdar cəmiyyətlərinin nizamnaməyə əsasən olan formalarında idarəetmədə iştirak
hüququ, hər şeydən əvvəl səs hüququnun və ya idarəetmə hüququnun olması;
-səhmdar cəmiyyətinin ləğvindən sonra mülkiyyətin bir hissəsinə olan hüquq və ya
mövcudluğu başa çatdığı dövrdə mülkiyyətin təşkilatın istirakçıları arasında açıq
bölünməsi hüququ;
-proporsional surətdə payı olan yeni səhm buraxılışlarının əldə edilməsi hüququ;
15
-səhmdar cəmiyyətinin fəaliyyəti barədə məlumat almaq hüququ.
Qiymətli kağız kimi səhm mülkiyyətçisinin hüquqları tamamilə onun digər mal və ya
mülkün sahibi kimi hüquqları ilə eynidir. Səhm mülkiyyətçisi qiymətli kağız kimi
onun bütün hüquqlarından istifadə edir. Qiymətli kağızın bütün hüquqlarının
mahiyyəti mal və mülkünkü kimidir bu onun hətta özgəninkiləşdirilməsinədək tam
mülkiyyət hüququdur. Səhm mülkiyyətçisi onunla qanunvericiliklə müəyyən
olunmuş hər növ fəaliyyəti həyata keçirə bilər, daha dəqiq desək:
• məhdudiyyətsiz vaxt ərzində sahib olmaq;
• satmaq;
• borc vermək;
• hədiyyə etmək;
• vəsiyyət etmək;
• özü istədiyi kimi saxlamaq;
• aparmaq, göndərmək və s.
Bunlardan əlavə səhmdar cəmiyyətlər açıq və qapalı olaraq da iki yerə bölünür.
Açıq səhmdar cəmiyyəti, bu səhmdar cəmiyyətinin istirakçıları onlara aid olan
səhmləri başqa səhmdarların razılığı olmadan uzaqlaşdıra (özgələşdirə) bilərlər.
Qapalı səhmdar cəmiyyəti, bu səhmdar cəmiyyətin səhmləri yalnız onun müəssisələri
arasında və yaxud digər, öncədən müəyyən edilmiş şəxslər çərçivəsində yayılır.
Qanunla qapalı səhmdar cəmiyyətinin əsas əlamətləri: bu cəmiyyət öz səhmlərini
yalnız ümumi sayı 50-dən çox olmayan təsisçilər arasında və ya digər əvvəlcədən
məlum olan şəxslər dairəsində paylaya bilər; onun öz səhmlərinə açıq abunə
aparmağa ixtiyarı yoxdur; səhmdarlar həmin cəmiyyətin apardığı səhmləri almaqda
üstün hüquqa malikdirlər; onun strukturu açıq səhmdar cəmiyyətinin strukturu ilə
müqayisədə daha sadədir. Məsələn, qapalı cəmiyyətin idarə heyətində Direktor Surası
(müsahidəçi sura) olmaya bilər. Açıq səhmdar cəmiyyətinin əsas əlamətləri isə
bunlarıdır:
-səhmdarların sayı məhdud deyil;
-səhmdarlar öz səhmlərini digər səhmdarların razılığı olmadan müsadirə edə bilər;
16
-onun həm açıq, həm də qapalı abunə aparmağa ixtiyarı var;
-bazara həmin ölkənin qanunvericiliyinə və digər normalarına uyğun olaraq öz
fəaliyyətinin həcmi və müddəti haqqında məlumat verməlidir. Xüsusilə heç olmasa
hər il ümumi məlumat üçün illik hesabatı, mühasibat tarazlığını, gəlirin və ziyanın
hesabını verməlidir.
Qapalı səhmdar cəmiyyət ilə məhdud məsuliyyətli cəmiyyəti isə belə
fərqləndirə bilərik: -Qapalı səhmdar cəmiyyəti mahiyyət etibarı ilə məhdud
məsuliyyətli cəmiyyətlə açıq səhmdar cəmiyyət arasında aralıq vəziyyət tutur:
-Qapalı səhmdar cəmiyyəti səhmdar cəmiyyətidir, çünki cəmiyyətdə olduğu kimi
məhdud məsuliyyətlə onun nizamnamə kapitalı səhmlərə, paylara bölünüb;
-Qapalı səhmdar cəmiyyəti məhdud məsuliyyətli cəmiyyətdir, onun iştirakçılarının
sayı ciddi məhdudlaşdırılıb və pay kimi səhmlərin satışı cəmiyyətin digər üzvlərinin
razılığı olmadan mümkün deyil;
-Açıq səhmdar cəmiyyətinin səhmləri ölkənin fond bazarında işlənir, qapalı səhmdar
cəmiyyətinin səhmləri isə cəmiyyətin payları kimi fond bazarında islənmir. Ona görə
də onlar sistematik bazar xarakteristikası, ictimai tanınmıs
qiymətlər kimi bazar qiymətinə malik deyillər. Buna baxmayaraq birdəfəlik satıs
üçün fərdi, birdəfəlik is zamanı bazar qiyməti ala bilərlər;
-məhdud məsuliyyətli cəmiyyət və qapalı səhmdar cəmiyyəti açıq cəmiyyətə çevirə
bilər (və ya əksinə_). Lakin birincisi bunun üçün səhmdar cəmiyyəti kimi təkrar
qeydiyyat, ikincisi, səhmdar cəmiyyətinin statusunun dəyişilməsi tələb olunacaq.
Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlə qapalı səhmdar cəmiyyət arasında fərq kapitalların
birləşməsi hesabı ilə şərtidir. Birincidə qoyulmuş kapitalı pay adlandırırlar, ikincidə
isə səhm, yəni qiymətli kağız forması. Bununla belə qiymətli kağızın forması qapalı
səhmdar cəmiyyətinin səhmləri üçün yalnız şərti forma daşıyır, belə ki, səhmlərin
mahiyyəti onların fond bazarında azad işlənməsidir, lakin qapalı səhmdar
cəmiyyətinin səhmi bu xüsusiyyətdən məhrumdur. Həmin səhm öz mövcudluğunu
qiymətli kağız kimi itirir. Yalnız açıq səhmdar cəmiyyəti səhmlər bazarı kimi fond
bazarı yaradır. Qeyd etmək olar ki, açıq və qapalı səhmdar cəmiyyəti arasında
Dostları ilə paylaş: |