Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

 
26
Şumlama zamanı gavahın üçün torpaq layının (ləgər payı) enli və dar götürülməsi qır 
vasitəsilə tarazlanırdı. Bu məqsədlə də qırın oxa keçən hissəsinin sağ və sol tərəfinə ağac para 
(paz) vurulurdu. Şumlama zamanı torpağın ləgər payını enli götürmək lazım gəldikdə para 
soldan, dar götürmək istədikdə isə sağdan vurulurdu. Ləgər layı qırdan əlavə, həm də «kolbasan» 
vasitəsilə tarazlanıb tənzimlənirdi. Bu məqsədlə kolbasanın bir ucu qıra, digər ucu isə oxa 
keçirilməklə, lazım gəldikdə onu sərbəst surətdə irəli və ya geriyə  çəkmək mümkün olurdu. 
Kolbasan həm də kotanın qabağına çıxan çör-çöpü və kol-kosu basıb aşağı yatırdırdı.  
Kotan qoşqu heyvanlarına  boyunduruq  və «çatal» adlanan ağac  yedəklər vasitəsilə 
qoşulurdu. Dartı gücünü tənzimləmək üçün qırın altına «əjdaha» adlanan tənzimləyici 
bərkidilirdi. Onun bir ucu xüsusi ağacla qır və kolbasana, digər ucu isə çatala bərkidilirdi. 
Göründüyü kimi, «əjdaha» dartı gücünü təkcə dib kəllərinə deyil, həm də qabaqkı qoşqu 
heyvanlarına eyni dərəcədə paylayırdı. 
Qara kotana, adətən, dörd boyun kəl, bəzən isə 6-8 boyun öküz və ya kəl qoşulurdu. 
Kotana qoşulan birinci boyun dib (hambıl), ikinci boyun çərgov (qaraqayış), üçüncü boyun minik 
(hörük), sonuncu isə uc adlanırdı. 
XIX əsrin sonlarından başlayaraq, Azərbaycanın kənd təsərrüfatında təkmilləşdirilmiş yeni 
tipli metal kotanlar meydana çıxmışdır. Bundan sonra qara kotan tədricən təsərrüfat həyatından 
sıxışdırılıb çıxarılmağa başlamışdır. 
Mala.  Şumlanmış torpağın səpinə hazırlanması prosesində bir sıra malalayıcı alətlərdən 
istifadə olunurdu. Azərbaycanda bu tip alətlərin quruluş etibarilə fərqlənən şax mala, ağac mala, 
dişli mala, dırmıx mala, dəmir mala  və s. adlarla bəlli olan müxtəlif növləri yaranmışdır.
7
 
Adətən,  şumlanmış sahənin quruluşundan, onun xış  və ya kotanla dərin, yaxud dayaz 
şumlanmasından, habelə becəriləcək bitkinin növündən asılı olaraq, müvafiq mala növündən 
istifadə olunurdu. 
Şax mala ağac budaqlarından bağlanıb düzəldilirdi. Bunun üçün şüvüllü ağacın bir və ya 
bir neçə budağı kəsilir və şaxların ucları iplə bir-birinə bağlanırdı. Bu növ saya malalar, əsasən, 
göyəm, əzgil, yemişan, cır alça və s. kimi tikanlı ağac növlərindən düzəldilirdi. Şax mala darı, 
çəltik, noxud, mərci, lərgə  və  s.  kimi  «yazlıq» bitkilərin toxumlarının  şuma basdırılıb üstünün 
malalanması üçün səciyyəvi mala növü olmuşdur. Bu tip malada əlahiddə «diş» olmadığından, 
onlar səpilmiş toxumun ancaq üstünü örtə bilir, onları  şumun dərin qatına sala bilmırdı. Bu 
xüsusiyyətinə görə də şax maladan ən çox yumşaq əkinə malik olan «çala» və «tala» əkinçilik 
sistemlərində geniş istifadə edilmişdir. 
XIX  əsr və XX əsrin  əvvəllərində Azərbaycanın  əkinçilik təsərrüfatında  toxuma  və ya 
hörmə mala tipi geniş yayılmışdı. Düzənlik ərazilərdə cır üzüm (qora) tənəyi, dağlıq və dağətəyi 
bölgələrdə isə vələs çubuğundan hörülmə mala növü səciyyəvi olmuşdur. Bunun üçün 1,5 metr 
uzunluğunda 3-4 ədəd nisbətən yoğun ağac zolalarını bir-birinə paralel halda yerə uzadıb onların 
aralarını nazik, elastik çubuqlarla hörürdülər. Talış bölgəsində o, çox vaxt «çəpə» adlanırdı. 
Malanın bu növü, əsasən, payız və yaz əkini, xüsusilə də, çəltik əkini üçün şumlanmış sahənin 
səpilib malalanmasında işlədilirdi. 
XIX əsrdə Azərbaycanda ən geniş yayılan mala növlərindən biri də ağac mala olmuşdur. 
Ağac malanın quruluşca  ən sadə növü budama mala sayılır. Budama mala düzəltmək üçün 
uzunluğu təxminən 2,5-3 m, diametri isə 10-15 sm olan ağac zolası seçib kəsirdilər. Sonra onun 
budaqları  təxminən bir çərək uzununda budanırdı. Ağacın qısa kəsilmiş itmil budaqları «diş» 
rolunu oynayırdı. Ağac malanın hər iki ucu burğu vasitəsilə deşilirdi. Həmin deşiklərə vələs və 
ya tənək çubuğu keçirməklə mala boyunduruğa bənd edilirdi. 
Budama mala sonralar təkmilləşdirilərək, dərin şumlarda tətbiq edilən dişli mala ilə əvəz 
olunmuşdur. Dişli malalar XIX əsr və XX əsrin  əvvəllərində Azərbaycanda  ən geniş yayılmış 
mala növü sayılırdı. 
Toxum səpilmiş şumun malalanmasında ən təkmil və səmərəli əmək aləti olan dişli mala 
daha çox qara kotanla şumlanmış sahə üçün xarakterik olmuşdur. Dişli mala «sürün-cək» 
adlanan, uzunluğu 2 m, eni 20-25 sm, qalınlığı 8-10 sm olan ağac tirdən və onun ortasına 
keçirilən haçalı qoldan ibarət düzəldilirdi. Malanın dişləri ağacdan olub müəyyən qaydada cərgə 
ilə mala tirinə çalınıb bərkidilirdi. Məlum olduğu kimi, ağac dişli malalar daşlı-kəsəkli  əkin 

---

 
27
sahələrində istifadə oluna bilmirdi. Məhz bu səbəbdən onlar dəmir dişli malalarla əvəz 
olunmuşdur. 
Dəmir dişli malanın haça və ya tay qolu 3 m uzunluğunda ağacdan ibarət olub, malanın 
sürünçəyinə keçiriləndən sonra arxası çüy vasitəsilə bərkidilirdi. Bir qayda olaraq, mala qolunun 
sonuna hündürlüyü 60 sm-ə  qədər olan «dəstək» bərkidilirdi.  İş zamanı malaçı sürüncəyin 
üstündə dayanaraq bir əli ilə dəstəkdən tutur, digər əli ilə heyvanları idarə edirdi.
8
 
Lənkəran-Astara bölgəsində torpağın  əkin üçün hazırlanmasında istifadə edilən çəltik 
malaları quruluş etibarilə başqa bölgələrdə yayılmış malalardan xeyli fərqlənirdi. Həmin malalar 
burada peşkovil, goranda, çəpə, dişli mala olmaqla müxtəlif adlarla tanınırdı. 
Peşkovil və goranda, əsasən, birinci şumdan, çəpə isə ikinci şumdan sonra çəltik ləklərinin 
şumunu əzib yumuşaltmaq üçün işlədilirdi. Bumalardan sonra əkin sahəsini yumşaltmaq məqsədi 
ilə dişli mala və nəhayət axırda «çəpə» adlanan hamar maladan istifadə edilirdi.
9
 
Goranda mala növü peşkovilə nisbətən daha böyük olub onun alt işlək hissəsi gəzli 
düzəldilirdi. 
Çəpə malanın qollarının araları diametri təxminən 1,5-1,8 sm olan elastik çubuqlarla 
hörülürdü. Onun ortasından və hər iki başından eşilmiş tənək çubuğu keçirməklə boyunduruğa 
qoşurdular.  
Biçin və döyüm alətləri. Yetişdirilmiş taxıl məhsulunun yığılması  əməliyyatı  əkinçilik 
təsərrüfatında başlıca yer tuturdu. Azərbaycanda başlıca biçin aləti çin və oraq olmuşdur. Çin və 
oraq metal tiyə və «dəstək», yaxud «sap» adlanan ağac tutacaqdan ibarət olub, dəmirçi tərəfindən 
hazırlanırdı. Forma və quruluşlarına görə bir-birinə oxşar olan oraq və çin arasında mühüm fərq 
bundan ibarət idi ki, çin dişli, oraq isə dişsiz düzəldilirdi. Çinin tiyəsi dəmirçi tərəfindən dişənir, 
oraq isə daş bülöv vasitəsilə itilənirdi. 
Orağın böyük ölçülü növü «mərəndi» adlanırdı. Dəmir oraq peyda olandan sonra onun 
bəsit tipoloji növü olan «qurama» dişli oraqlar, tədricən aradan çıxmışdır.  
Biçin məqsədilə «kərənti» və ya «dəryaz» adlanan uzun dəstəkli əmək alətindən də istifadə 
edilirdi. Adətən, ot biçinində işlənən dəryaz qısa bəlimli taxıl növlərinin biçilməsi prosesində də 
istifadə edilirdi. Bir qayda olaraq onun dəstəyinin ortasına «əlcək» adlanan tutacaq bərkidilirdi. 
Azərbaycanın etnoqrafik bölgələrində geniş yayılmış universal döyüm aləti  ağac vəl 
olmuşdur. Vəl ağır və möhkəm oduncaqlı  ağacdan,  əsasən, palıddan düzəldilirdi. Yerli iqlim 
şəraitindən, taxıl növünün bəlimindən və qoşqu qüvvəsindən asılı olaraq, vəlin tay və qoşa 
olmaqla, quruluşca iki növünə təsadüf olunurdu. Vəl taylarının uzunluğu təxminən 1,5-1,7 m-ə 
qədər, eni 60-70 sm, qalınlığı isə 7-8 sm olurdu. Döyüm prosesini sürətləndirmək və məhsuldar 
etmək üçün vəlin işlək alt hissəsində açılmış gəzlərə xırda daş parçaları pərçimlənirdi. Bəzən bu 
daşları  xırda metal parçaları ilə  də  əvəz edirdilər. Bu isə döyüm prosesini xeyli tezləşdirməyə 
imkan verirdi. 
Vəlin qabaq hissəsi bir qədər yuxarıya doğru qatlanmış  vəziyyətdə düzəldilirdi. Bunun 
sayəsində  vəlin xırmanda hərəkəti nizama salınır və küləşin topalanıb bir yerə  yığılmasının 
qarşısı alınırdı. Vəlin qabaq hissəsində «vəlbənd» adlanan düzbucaqlı formalı xüsusi çıxıntı 
düzəldilirdi. Vəli boyunduruğa qoşmaq üçün vəlbəndin kənarlarında kərt açılırdı. Vəlbəndə 
keçirilən ip və ya zəncir vasitəsilə vəl boyunduruğa birləşdirilirdi. Vələ, adətən, tək at və ya bir 
boyun öküz qoşulardı. 
Taxıl döyümündə vaxtilə  daş  vəldən də istifadə olunmuşdur. Daş  vəl,  əsasən, bazalt 
daşından hazırlanırdı. Onun uzunluğu təxminən 70-80 sm, eni 50-60 sm, qalınlığı 18-20 sm, 
ağırlığı isə 70-80 kq-a qədər olurdu.
10
  
Əsasən, dağavar bölgələrdə işlənən daş vəlin girdə növünə də təsadüf olunurdu. Qabırğalı 
formada yonulmuş girdə vəli hərəkət etdirmək üçün onun hər iki başında oyuq açılırdı. Daş vəlin 
ağac çərçivəsinin ox rolunu oynayan çıxıntıları  həmin oyuqlara keçiriləndən sonra o, 
boyunduruq və ya gərdənbəndə qoşulurdu.  
Taxıl döyümündə istifadə edilən  ənənəvi  əmək alətlərindən biri də  carcar olmuşdur. 
Naxçıvan bölgəsində geniş yayılmış  carcar üç əsas hissədən:  çərçivə, pərli  ox  və  oturacaq 
olmaqla üç hissədən ibarət düzəldilirdi. Dördbucaqlı formada olan carcar çərçivəsinin ortasına 
pərli ox keçirilirdi. Çarçarın eni 1 m, uzunu 2-2,5 m olurdu. Carcar xırmanda bir boyun qoşqu 

---