8
biri tərə fdən 1861-c i ilin nəĢrini ta m yararsız sayan müəllifin ruscaya çevird iyi
parçalarda da, prinsipial düzəliĢlərə rast gəlin mir (bax: Материалы по истории
СССР, вып. 1,с. 78-80). Bütün bunlara görə ―Alban tarixi‖ kitabının 1861-ci il
nəĢri əsas götürülmüĢ, lakin topluda verilən parçalar təcümə lərlə tutuĢdurulmuĢ,
yeri gəld ikcə dü zəliĢlər ed ilmiĢdir. Bununla yaanĢı, ―Alban tarixinin 1993-cü
ildə A zərbaycan dilinə çevrilməsi (mərhu m Z.Bünyadov tərəfindən)
tarixçiliy imizin uğuru sayıla bilər
Bir sıra qaynaqları (Ġbn-əl-Əsrinin ― Əl-ka mil-fi-t -tarix‖ əsəri. əbu
Duləfin ikinci risaləsi və b.) ərəbcədən azərbaycancaya Ģ ərqĢünaslarımızdan
M.Əfəndizadə və N.M. Vəlixanlı çevirib çap etdirmiĢdir. Farsdilli qaynaqların
azərbaycancaya çevrilib çap etdirilməsində T.M.Musəvinin xid məti xüsusi yad
ediməlidir. 60-70-c i illərdə o, Azə rbaycan tarixi ü zrə fa rsdilli qaynaqların
böyük və çox mühüm h issəsini tutarlı elmi qeyd və izahlarla üç dildə çap
etdirmiĢdir. (bax: qaynaq № 36-50). Yeri gəlmiĢkən qonĢu Ermənistan və
Gü rcüstan republikalarında əcnəbi d illərdəki qaynaqları ana d ilinə çevirib çap
olunması ço x geniĢ planlı Ģəkildə aparılır, bu nəĢrlər ardıcıl seriya ü zrə buraxılır.
Gü rcüstanda ―Georg ika‖, Ermənistanda ―Xarici ölkələrin qaynaqları Ermənistan
və ermənilər haqqında‖ baĢlığı ilə ç ıxan kitabları buna misal göstərmək olar.
Azərbaycan dilində olan qaynaqlar ―Kitabi-Dədə Qorqud‖, Xəta i
―Divan‖ı və b ir sıra baĢqa sənədlərlə təmsil olun muĢdur. Səfəvilər dövlət
sistemində Azərbaycan dilinin dövlətlə rarası ya zıĢ mada və fərmanlarda
iĢləndiyini kitablara salın ması tarixi mənbəĢünaslıq baxımından onlara araĢdırma
səciyyəli izahla rın vərilməsi kitabın uğuru sayıla bilər. ġah Ġs mayılın Musa
Durğut oğlu adına fərmanı, CahanĢah Qaraqoyunlunun nəvəsi Sultan Hüseynin I
Sultan Sə limə Ģikayəti, Sultan Sü ley man Qanuninin I Təh masibə mə ktubu, Əbdi
bəyin ―Təkmilatül-ə xba r‖ əsərinin ya zılması haqqında I Təh masibin fərman ı və
II ġah Abbasın ġirvan bəylərbəyi Məniçöhr xana məktubu və bu qəbildən olan
baĢqa qaynaqlar indiyədək tarix ədəbiyyatımızda istifadə o lunmad ığından
oxucularımıza bəlli deyild ir.
Qaynaqların yaran ması və mə zmunu ilə bağlı verilən qeyd və izahla ra
gəldikdə, tarixĢünaslıqda qəbul olunmuĢ qaydalar əsas götürülmüĢdür. Topluda
gətirilən qaynaqları tarixi mənbəĢünaslıq tələblə rinə uyğun gələn qeydlərsiz
geniĢ oxucu auditoriyası qarĢısına çıxarmaq olsa da, onların məzmununu bugün
elmi tarixĢünaslığı səviyyəsində qavramaq üçün müəyyən hazırlığ ın azlığı
unudulmamalıdır. Kitabda verilən qeydlərin ço xu tarix elmin in son nəticələrinə
arxa lanır. Bununla yanaĢı, bu və baĢqa qaynağın çapını ha zırlayan
mütəxəssislərin qeyd və arayıĢlarında da geniĢ istifadə olun muĢdur.
Qaynaqların yeri ayrıd ed ilə rkən, onlarda kı tarixi mə lu matın va xtı və
dövri nəzərə alın mıĢdır. Örnək o laraq, XIII-XIV yüzillərdə yaĢamıĢ
RəĢidəddinin ― Ca mi-ət-tavarix‖ əsərindəki ―Oğuzna mə‖ parçaları oğuzla rın
9
əsatiri tarixi ilə bağlı o lduğundan II bölümün baĢlanğıcına, birbaĢa ―Kitabi Dədə
Qorqud‖ boyları verilən yerdə verilmiĢdir.
Hər sənəd (qaynaqdan gətirilən parça) ü zrə kiç ik g iriĢ verilmiĢdir.
Burada bütövlükdə qaynaq haqqında, onun əlyazması, çapları, saxlandığ ı yer
haqqında arayıĢ verilir. BaĢlıqlar qaynaqların ö zündən alın mıĢdır, ancaq bu və ya
baĢqa qaynaqlar qrupu üzrə birləĢdirici baĢlıq lar kitabın redaktoruna məxsusdur.
Qaynaqların məzmunu, oradakı yer və Ģəxs adları qeyd və izahlar hər mətn ü zrə
ayrılıqdan sıra qaydası ilə, o xun masına və bitkin anlaĢılan masına kö mək
məqsədilə qaynağın mətnində çatıĢmayan sözlə r düz mötərizədə [...] verilmiĢdir.
Söz və ifadələr müəllif, tərcü məçi, redaktor, və b. tərəfindən vərilən izah lar əyri
mötərizədə (...-Red.), onlardan bu nəĢrə qədərkilər Red. ĠĢarəsi olmadan
göstərilmiĢdir. Qaynaqlardakı mətindaxili və ab zasdaxili qısaltmalar bucaq
mötərizələrlə <...> bild irilmiĢdir.
***
Kitabın ikinci nəĢrinə ə lavələr edilmiĢdir. Bu qaynaq və sənədlərin sayı
daha çox o lmalı idi. Lakin, eyni zamanda ―Azərbaycan tarixi. Uzaq keçmiĢdən
1870-c i ilə qədər‖ kitabın yeni nəĢri ü zərində gərgin qra fik üzrə ça lıĢma larımız
buna imkan vermədi. Bu səbəblə adı çəkilən ―A zərbaycan tarixi‖nin g iriĢ
bölümü üçün nəzərdə tutulan yeni qaynaqca məlu matın ı buraya əlavə etməyə
lüzu m vard ır. Belə qaynaqlar sırasında 1940-cı ildə Parisdə çap olunan antik
mənbələ r toplusunun adını birinci çə kmə k gərə kdir
1
. Topluda m.ö.VI yüzilin
sonundan baĢlayaraq milladdan sonrakı V yüzilə kimi, yəni min illik b ir zaman
içərisində Oğuz boylarından üçünün (əfĢarların, kay ıların və karkınların ) adı
çəkilir. Bununla yanaĢı Dədəm Qorqud boylarında ―Ayqır gözlər suyu‖ adlı kiçik
bir çay burada Hippopotamos (Ayqır suyu) y azılıĢında qarĢıya çıxır. Tarixç iliyə
bu toplu indiyə kimi bəlli deyildi.
Məhə mmə d AqdaĢinin [Ə vvabi] qələ mindən çıxmıĢ ― Dərbəndnamə‖
də dəyərli qaynaqlardan biridir. XIX əsr tarixçiliyində bu orta çağ qaynağı
böyük yer tuturdu. Abbas qulu Ağa Bakıxanovun ―Gülüstani–Ġrəm‖, Həsən
Əfəndi
əl-Qadirinin
―Asar-i-Dağıstan‖
2
kitablarının
yazılmasında
―Dərbəndnamə‖ böyük yer tutur. Artıq prof. Mirzə Kazım bəyə
―Dərbəndnamə‖nin altı türkcə (Paris, Berlin nüsxələri, iki Sankt-Peterburq
1
Aexandre Baschkoff. La Periples. Paris, 1940 toplumunun bir qaynaq kimi dəyərləndirməsi
üçün baxın: M.Fahrettin Kirzioqlu. Yukarı-Kür və Çoruk boylarında Kıpçaklar.Ankara, 1992 s.201.Ģ
205-206. BirbaĢa toplumun özü ilə tanıĢ olmaq imkanı yaratdığı üçün P rof. Dr. Fahrettin Kırzıoqlu
qarĢısında minnətdar və borclu olduğumuzu bildiririk.
2
― Asari-i Dağıstan‖ V.F.Minorskinin fikrincə , ―yerli türkcədə‖, yəni Azərbaycan dilində
yazılmıĢdır. (bax: В.Ф.Мироский «История Ширована и Дербенда». М., 1963, с. 26. Orjinalının
dilində kitab Ģəklində Bakıda 1902-ci ildə. Rusca isə 1929-cu ildə çap edilmiĢdir).
Dostları ilə paylaş: |