1. Beş respublika: Azərbaycan, Qazaqistan, Türkmənistan,
Qırğızistan, Özbəkistan.
2. Altı muxtar respublika: Başqurdistan, Tataristan, Çuvaş,
Qaraqalpaq, Tuva, Yakut.
3. İki muxtar vilayət: Altay, Xakas.
4. Dağıstan Respublikası (qumuqlar, noqaylar, truxmenlər).
5. Kabarda-Balxar Muxtar Respublikası (balxkarlar).
6. Qaraçay-Çərkəz Muxtar Vilayəti (qaraçaylar).
7. İstavropol Vilayəti (noqaylar).
8. Moldaviya Respublikası (qaqauzlar).
9. Litva, Belarusiya və Ukrayna respublikaları (karaimlər və
tatarlar).
Bakıda türk dilləri tarixi professoru Fərhad Zeynalov, “Türko
logiyanın Əsaslan ” adlı kitabında fonetika, leksika və qrammatika
əsaslarına görə müxtəlif sinifləndirmələri izah etdikdən sonra aşağı
dakı sinifləndirməni təklif etmişdir:
I)
Oğuz qrupu: Azərbaycan, türkmən, Türkiyə, qaqauz və qı
rım tatarlarının dilləri.
П) Qıpçaq qrupu: Qazaq, qaraqalpaq, qırğız, altay və noqay dilləri.
III) Bulğar qrupu: Tatar (qazan), başqurd, qaraçay, balkar, qu
muq və karaim dilləri.
IV) Qarluq-uyğur qrupu: Özbək, yeni uyğur, san uyğur və sa
lar dilləri.
V) Uyğur-oğuz qrupu: Tuva, qaraqas, xakas, şor, barabin, çu-
lım (koyerik) dilləri.
VI) Çuvaş dili.
VII) Yakut dili.
Baskakov və digərlərinin sinifləndirməsi də diqqətə alınaraq yu-
xandakı sinifləndirmə, öyrənmə baxımından digər sinifləndirmələrdən
daha yaxşıdır. Ancaq bulğar qrupunu bulğar-qıpçaq-oğuz qmpu adlandır
maq lazımdır. Çünki bu qrup həm dil xüsusiyyətləri, həm də etnik baxım
dan bulğar, qıpçaq, oğuz qarışmasından meydana gəlmişdir. Bu kitabda da
yuxandakı xüsusiyyətlər göz önünə alınaraq, müasir türk dillərini tədqiq
_
*7
etmək üçün əsas olaraq Fərhad Zeynalovun sinifləndirməsi seçilmişdir . 7
7
Aldığımız məlumata görə prof. Fərhad Zeynalov qısa bir müddət öncə vəfat
etmişdir.
11
TÜRK DİLLƏRİ XƏRİTƏSİ
Л A. Oğuz qrupu
Ç. Qartuq - uyğur qrupu
^ l. Azori
17. Ozbok
Ver'
r'
2. Türkiyo (Osmanlı)
18. Yeni uyğur
*
1
3. Turkmen
19. San uyğur
1 * <4 I
4
. Qaqauz
20. Salar
5.
Knm taladan
0 . Uyğur oğuz qrupu
В Qıpçaq qrupu
21. Tuva
vh
ya sayan
6. Qazaq
22. Karaqas və yo qantpş
-~=--- —=
7. Qaraqalpak
23. Наказ və ya abokan
g. Qırğız
24 Şor
----
----
9. Allay
25. Bara bin
-■
10. Noqay
26. Culim vo göyorik
C. Bulğar qrupu
11. Talar (Kazan)
Cuvaş dili
12. Başqırd
Yakut dili
12
I
OĞUZ QRUPU
Oğuz türkcəsi və ya cənubi-qərb türkcəsi haqqında öncəki
bölmələrdə izahat verilmişdir. Oğuz türkcəsi bugünkü türklərin ək
səriyyətinin dilini təşkil edir və müasir Türkiyə, Azərbaycan, türk
mən və qaqauz türkcələrinin mənşəyi sayılır. Oğuz qrupu dilləri ta
rixi inkişaf dövründə müxtəlif tayfalarla qonşuluq və qarışma səbə
bi ilə qıpçaq, qarluq və bir həddə qədər də uyğur türkcəsi, ərəb, fars
və slav dillərinin təsiri altında qalmış və hər birinin özünəməxsus
xüsusiyyətlərini mənimsəmişdir. Bununla belə bunlann hamısı az-
çox oğuz qrupunun ümumi xüsusiyyətlərini də qoruyub saxlamışlar.
Bu xüsusiyyətlər fonetika, qrammatika və leksika ilə əlaqədardır.
Fonetik xüsusiyyətlər:
1) Oğuz dilləri qrupunda 8-9 sait vardır.
2) Samitlər cingiltili (b, q, g, d, z) və kar (p, k, t, s, ş) olmaqla
iki qrupa ayrılır.
3) Kəlmələrin əvvəlində /q/ (<İ) və ya /k/ ( ^ ) samitləri
müşahidə olunur.
4) /q/ (ti) və ğ (£) samitləri kəlmələrin sonunda da görünə
bilər. Bağ, dağ, otaq kimi.
5) İsmin müxtəlif hallarında və felin sifət şəkillərində q (ıi)
düşmüşdür. Məsələn: küçəyə, sola, gələn, uçan.
6) Dodaq samitləri arasında uyuşma (ahəng qanunu) hakimdir.
Məsələn: gözlük, kiçik, gündüz.
7) Bəzən sözlərin əvvəlindəki /y/ düşmüşdür. Məsələn: it (yit),
ürək (yürək), üzük (yüzük).
8) Bəzi sözlərin əvvəlindəki /b/ düşmüşdür. Məsələn: bolmaq
yerinə olmaq.
9) /b/ və /v/ bir-biri ilə əvəzlənir. Məsələn: barmaq yerinə
varmaq.
13
Qrammatik və ya morfoloji xüsusiyyətlər
İsmin hal şəkilçiləri tam və qısa olmaq üzrə iki şəkildə də
mövcuddur. Məsələn: təsirlik hal şəkilçisi /-ni, -nu. -i, -u/ (qalın və
incə); yiyəlik hal şəkilçiləri /-nin, -nun, -in, -un/dan ibarətdir. Yön-
lük hal şəkilçilərində /q/ samiti düşür: /-qa, -qə, -ka» -kə/ yerinə /-a,
-ə, -ya, -yə/ gəlir.
“İdi”, “imiş” kimi köməkçi fellər çox yayılıb. Gələcək zaman
üçün daha çox /-acaq, -əcək/ şəkilçisi işlənir: alacaq, gələcək.
A) TÜRKİYƏ / OSMANLI TÜRKCƏSİ
Türkiyə türkcəsinin tarixi haqqında keçmiş bölmələrdə izahat
verilmişdi. İstanbul dialekti əsasında formalaşan Türkiyə türkcəsi,
osmanlıcanın davamı olub, onun yeni dövrünə deyilir. Türkiyə döv
lətinin rəsmi dili Balkan, Kipr, Suriyə və Qırımın cənub qisminin
ədəbi dilidir. Dialekt və danışıq şivələri baxımından m üxtəlif böl
gələrdə kiçik fərqliliklər vardır ki, aşağıda qısaca onlara toxu
nacağıq.
Anadolu dialektlərinin xüsusiyyətləri haqqında “Osmanlı türk
cəsi tarixi” bölümündə qısaca şərh etmişik. Anadolu dialektləri ara
sında şərq qrupu (Qars, Ərdəhan, Iğdır və s.) daha çox Azərbaycan
türkcəsi dialektləri sayılır.
Digər dialektlər bunlardan ibarətdir:
Şimali-şərq dialekti, şimali-qərb və ya Kastamonu dialekti, cə-
nubi-şərq dialekti, cənubi-qərb dialekti, orta Anadolu dialekti, Qa-
ramanlı dialekti, Rumeli və ya Trakya bölgəsi dialekti.
İndi Balkan, Kipr və Suriyə türkləri və onların dil xüsusiyyət
ləri haqqında ayn-aynlıqda qısaca məlumat verəcəyik:
Balkan türkcəsi
Balkan türklərinin danışdığı dil osmanlı türkcəsinin bir parça
sı sayılır. Ancaq ondan az-çox fərqlidir. Baskakova görə, Balkan
türkləri osmanlılardan öncə qərbə mühacirət etmiş və əslində, Xəzər
dənizi və Qara dənizin şimalından Balkanlara gedən, peçenek və uz
türk tayfaları ilə qanşan oğuzların övladlandırlar. Balkan türkləri
14
4>
Dostları ilə paylaş: |