Qə dim Yu na nıs ta nın ib ti dai, ən
il kin döv rü “sok ra ta qə dər ki dövr”
ad la nır. Hə min dövr era mız dan əv-
vəl VI əsr dən IV əs rə, yə ni Sok ra tın
fi lo sofl u ğu na dək da vam edib. Sok-
ra ta qə dər ki fi lo sofl ar mi fo lo gi ya dan
gə lən, dün ya nın ya ra nı şı, tan rı lar, tə-
biəti ida rə edən qa nun lar haq da əsas
bi gi lə rə şüb hə ilə ya naş ma ğa baş la-
dı lar. On lar dün ya nın ma hiy yə tin də
əs lin də nə lə rin dur du ğu, onun ne cə
in ki şaf et di yi, bu in ki şa fın, ümu miy-
yət lə, olub-ol ma dı ğı ilə əla qə dar çox-
lu sual lar üzə rin də baş sın dır dı lar.
On la rın fəl sə fi bi lik lə ri əsa sən, dün-
ya nın qu ru lu şu ilə əla qə dar idi.
La kin elə fi kir ləş mək la zım de yil ki,
fi lo sofl ar in san haq da fi kir ləş mir di lər.
Qə dim yu nan la rın tə səv vü rün də in-
san dün ya ilə sıx bağ lı idi və əs lin də
onun ki çi cik bir ini ka sı sa yı lır dı. Əgər
dün ya kos mos, mak ro kos mos idi sə,
in san da mik ro kos mos, yə ni Kos-
mo sa bən zər olan, onun ki çi cik bir
his sə si idi. Ma hiy yət, ya xud il kin
ma te ri ya, var lıq və yox luq, zə ru-
rət və tə sa düf, nə ha yət, ölüm və
ölüm süz lük həm dün ya ya, həm
də in sa na aid idi. Qə dim yu nan
fi lo sofl a rı məhz bu an la yış la rın
va si tə siy lə xe yir və şə rin, azad-
lıq və qul lu ğun, ruh və şüurun
(lo qos) nə dən iba rət ol du ğu nu
an la ma ğa ça lı şır dı lar. Bi zə qə dər
gə lib çat mış de yim lər və fraq-
ment lər çox vaxt müasir in san lar
üçün an la şıl maz və qa ran lıq dır,
am ma bu na rəğ mən on la rı an la-
ma ğa cəhd gös tər mək zə ru ri dir,
çün ki biz yal nız bun dan son ra bü-
tün gə lə cək fəl sə fi cə rə yan lar üçün
əsa sa çev ri lən şey lə rin ək sə riy yə ti ni
dərk et mək im ka nı ta pa ca ğıq.
Nə ha yət siz lik, qlo bus və
gü nəş saatı
Mi let mək tə bi ni təm sil edən
ikin ci fi lo sof, Fa le sin tə lə bə si
Anak si mandr (era mız dan əv vəl
611-546-cı il lər) də rin ağıl sa hi bi
sa yı lan müd rik və xe yir xah bir in-
san olub. Be lə nəql edir lər ki, bir
də fə o, mah nı oxu yan da uşaq lar
möh kəm gü lür müş lər. Bu nu fi lo-
so fa xə bər ve rən də o de yir: “Ça-
rə yox dur, uşaq la rın xət ri üçün
gə rək yax şı oxu maq öy rə nəm”.
Anak si mandr fəl-
sə fə ta ri xin də il kin
ma te ri ya, kos mo sun
qu ru lu şu və in sa-
nın əmə lə gəl-
mə si ba rə də
m a r a q l ı
mü la hi-
zə lə ri ilə
g e n i ş
ş ö h r ə t
qa za nıb.
Kaina tın baş lan ğı cı, hər şe yin il-
kin qay na ğı Anak si man drın tə səv-
vü rün də nə Fa les ki mi su da, nə də
Pi fa qor ki mi rə qəm də idi. Fi lo sof
hər şe yin baş lan ğı cı say dı ğı nəs nə-
ni “apey ron” ad lan dı rır dı. Bu sö zün
təx mi ni mə na sı nə ha yət siz lik ki mi
an la şı lır. Fə za da, on da qə rar tut muş
aləm lər də - hər şey apey ron dan baş-
la nır. O, əbə di, də yiş məz dir və bü tün
aləm lə ri eh ti va edir. Anak si mand ra
gö rə “bü tün ya ra nış la rın və məh vol-
ma la rın bü tün sə bə bi on da dır”. Alim
bu söz lər lə onu ifa də et mək is tə yir
ki, baş lan ğı cı il kin ma te ri ya olan bir
şe yi bəl li tə bii sti xi ya – su, tor paq, ha-
va, ya xud alov he sab et mək ol maz.
Onun fi k rin cə baş lan ğı cı təş kil edən
nəs nə ni nə mə kan, nə za man öl çü lə ri
ilə ifa də et mək müm kün dür və nə-
ha yət siz sa yı lan bir şe yi yal nız əbə-
di hə rə kət lə mü qa yi sə et mək olar.
“His sə lər də yi şir, tam isə daim də-
yiş məz dir” – Anak si mandr bu söz lə-
riy lə fak ti ki ola raq kainat da ener ji nin
it mə mə si qa nu nu nu xey li qa baq la-
yır dı. O, il kin baş lan ğı cı tər ki bin dən
“on da kı əks lik lər ay rı lan”, mə sə lən,
“is ti və so yuq, nəm və qu ru” ki mi
ümu mi bir Va hid ola raq gö rür dü.
Bax bu xü su siy yət lər müəy yən şey-
lə rə və sti xi ya la ra, yə ni ün sür lə rə
uy ğun dur: alo va - is ti, bu za -so yuq,
su ya - rü tu bət, tor pa ğa – qu ru luq və
sairə.
Anak si mandr kaina tın ma raq lı
geosent rik mən zə rə si nin də təs vi-
ri ni ve rə bil miş di: “Yer heç bir tə-
rəf dən bağ lı ol ma dı ğı üçün sər bəst
fə za da dır və hər tə rəf dən, hər şey-
dən ey ni uzaq lıq da ol du ğun dan
ye rin də qa la bi lir”. Diq qət et sək,
gö rə rik ki, bu söz lər müəy yən mə-
na da XVII əsr də Nyu to nun for ma-
laş dır dı ğı ümu mi ca zi bə qa nu nu-
nu əks et di rir.
Yu nan fi lo sofl a rı ara sın da ilk
də fə Anak si mandr de yib ki, Yer
kü rə şək lin də dir, daim fır la nır və
so yu ğun, is ti nin mən bə yi də məhz
bu hə rə kət dir. O həm də Yu na nıs-
tan da ilk də fə gü nəş saatı nı ix ti ra
edə rək ge cə-gün düz bə ra bər li yi ni,
gün dön mə si ni müəy yən edə bil-
miş, ma te rik və okean la rın kon-
tur la rı nı çək miş, sə ma qlo bu su
dü zəlt miş di.
Yer də hə ya tın ya ran ma sı haq da
Anak si mand rın tə səv-
vür lə ri də müasir
el mi ba xış la ra ya-
xın dır: “İlk hey van-
lar rü tu bət də ya-
ra nıb lar və on la rın
üzə ri iri ti kan lar la
ö r t ü l ü
olub.
La kin bu hey van lar bö yü yən dən
son ra qu ru ya çı xır dı lar və on la rın ti-
kan lı ör tü yü qu ru yub tö kü lür dü və
bun dan son ra hey van lar qı sa müd-
dət ya şa yır dı lar”. İn sa nın tə ka mül
pro se si nə ti cə sin də əmə lə gəl mə si
ba rə də nə zə riy yə də Anak si mand-
ra aid dir: “İn san baş qa növ dən olan
hey van lar dan ya ran dı”.
Mi let mək tə bi nin üçün cü məş hur fi -
lo so fu Anak si mand rın tə lə bə si Anak-
si men (era mız dan əv vəl 585-524-cü il-
lər) idi. Onun qis mə ti nə Yu na nıs ta nın
da xi li çə kiş mə lər dən, mü ha ri bə lər dən
əziy yət çək di yi bir dövr də ya şa maq
düş müş dü. Fi lo sof ya zır dı: “Məhv
ol maq dan və qul ki mi ya şa maq dan
qor xa-qor xa sə ma vi mə sə lə lər haq da
ne cə dü şün mək olar?” Am ma bu-
na bax ma ya raq, Anak si men əsl alim
ki mi bö yük nəs nə lər ba rə də fi kir ləş-
mək dən də vaz keç mir di və Kaina tın
əsas la rı haq da özü nün ori ji nal nə zə-
riy yə si ni ya rat mış dı. Anak si mand-
rın tə lə bə si ol du ğun dan Anak si men
onun müəl li mi olan Fa le sin ir si nə də
də rin hör mət lə ya na şır dı.: “Qoy bi-
zim bü tün nitq lə ri miz Fa le sin adı ilə
baş lan sın”. Elə bu sə bəb dən də alim
Fa le sin “Su”, Anak si mand rın “Nə ha-
yət siz lik” nə zə riy yə lə ri ni ahəng dar
şə kil də bir ləş dir mə yə səy gös tə rir di.
Anak si men bü tün var
olan lar dan il kin əsa sı, il kin
ma te ri ya ki mi nə ha-
yət siz, qey ri-müəy-
yən for ma ya ma lik
olan ha va nı gö tür dü.
Bü tün var lıq lar, bü-
tün sti xi ya lar və hətt a
bü tün tan rı lar Anak-
si me nin fi k ri nə gö rə
ha va dan ya ra nır. Fi lo sof
on la ra “ha va nın öv lad la-
rı” de yir di. Sti xi ya la rın ha-
va dan ya ran ma sı hə lə Fa les
tə rə fi n dən for ma laş dı rı lan
“sıx laş ma və sey rək ləş mə”
nə ti cə sin də baş ve rir di: “Ha va
sey rək lə şə rək alo va, sıx la şa raq
kü lə yə, son ra da bu lu da çev ri-
lir. Lap sıx la şan da isə su ya, son ra
tor pa ğa, da şa dö nür. Bü tün qa lan
şey lər də daş dan ya ra nır”. Ha va öz-
öz lü yün də “gö zə gö rün məz dir, la kin
so yuq, ya is ti, nəm, ya qu ru, hə rə kət li
olan da du yu lur”. Be lə lik lə, Anak si-
men müəl li mi Anak si mandr tə rə fi n-
dən irə li sü rü lən “əks lik lə rin toq quş-
ma sı” prin si pi nə sa diq qa lır.
Bi zim zə ma nə yə Anak si me nin da-
ha bir de yi mi də gə lib çı xıb. On da kı
fi kir qə dim fi lo sofl a rın il kin ma te ri ya
mə sə lə si nin in san və onun ca nı ilə ne-
cə bağ lı ol du ğu haq da çox şey de yir:
“Bi zim ha va tə rə fi n dən qu ru dul muş
ca nı mı zın bü tün vü cu du ne cə sıx laş-
dı rıb sax la dı ğı ki mi, nə fəs və ha va da
bü tün Kos mo su əha tə edə rək sax la-
yır”. Be lə lik lə in san yal nız Kos mo sun
bir par ça sı (mak ro kos mos) ki mi yox,
həm də onun ki çik su rə ti (mik ro kos-
mos) ki mi qə bul edi lir.
Ha va nın il kin ma te ri ya ol ma sın-
dan çı xış edə rək, Anak si men bir çox
mə sə lə lə ri həll et mə yə ça lı şır dı. Mə-
sə lən, o, be lə gü man edir di ki, Yer
bir düz tə bə qə dir və al tın da kı, onun
ağır lı ğın dan sı xıl mış ha va qa tı üzə-
rin də qə rar tu tub. Hə min ha va
çox qu ru olan da, Ye rin için dən
ke çir ki, bu da zəl zə lə lə rə sə bəb
olur. Anak si men fi kir lə şir di
ki, göy qur şa ğı on dan ya ra nır
ki, gü nəş şüala rı bu lu dun (sı-
xıl mış nəm ha va nın) için dən
ke çə bil mir və onun sət hin-
dən əks edi lir. Göy isə üzə ri-
nə ya nar mis mar la ra bən zə yən
ul duz la rın sal xım-sal xım, ya xud
ay rı ca yar paq lar şək lin də san cıl dı-
ğı buz qüb bə dən iba rət dir.
N 38(47) 09.10.2015
6
Q
ə ri bə za man da ya şa yı rıq. Ki mi din di rir sən, fəl sə fə-
dən da nı şır, fi lo sof lar dan si tat gə ti rir. Bu si tat la rın
de mək olar ki, ha mı sı ar tıq əz bə ri miz dir, am ma çi-
fay da, on lar dan bəh rə lə nə bi li rik mi? On lar da kı mən-
ti qi hə ya tın ən həs sas an la rın da tət biq edib ağır di lem ma lar
ara sın da se çim edə bi li rik mi? Mən cə, yox. Elə bu na gö rə də,
bu sil si lə də ye ni yet mə lə ri mi zə fəl sə fə və fi lo sof lar dan söh bət
aça ca ğıq. Qoy, bə zi lə ri si tat gə ti rib ağıl lı gö rün mək is tə yən-
də, bi zim öv lad lar adı çə ki lən fi lo so fun baş qa la rın dan nə ilə
fərq lən di yi ni də bil sin. Bu ya zı la rı 14-17 yaş ara sın da olan
uşaq la rı nız mü tə ma di oxu sa, dü şün mək, təh lil et mək öy rə-
nər lər. Am ma bö yük lə rin də oxu ma sın da fay da var, çün ki di-
le tant lıq əs lin də, bö yük lər dən ki çik lə rə ke çir...
Sil si lə miz fi lo sof lar dan, on la rın ya rat dı ğı fəl sə fi sis tem lər dən
söz açır. Bi zə bəl li olan ilk fəl sə fi tə lim lər çox qə dim za man-
lar da – era mız dan əv vəl VI əsr də ya ra nıb. Ma raq lı sı bu dur ki,
fəl sə fə nin konk ret ha ra da ya ran dı ğı nı söy lə mək müm kün de-
yil. O, təx mi nən ey ni dövr də bə şə riy yə tin bü tün si vi li za si ya
mər kəz lə rin də, yə ni həm Hin dis tan da, həm Çin də, həm də
Yu na nıs tan da ya ra nıb.
“Fəl sə fə” sö zü nün özü yu nan mən şə li dir. Özü nü “fi lo sof”, yə-
ni “müd rik li yi se vən in san” ad lan dı ran ilk şəxs məş hur yu nan
mis ti ki və ri ya ziy yat çı sı Pi fa qor olub. Bu söz Qə dim Yu na nıs-
tan da qı sa bir za man da çox po pul yar olub və “fi lo sof” rüt bə-
si cə miy yət için də ən hör mət li, müd rik adam la ra aid edi lib.
Am ma məş hur Sok rat bu mə qa mı özü nün şəx si nü mu nə siy lə
po pul yar laş dı ran, müd rik li yi dil lər əz bə ri ol muş ilk şəxs ki mi
ta ri xə dü şüb.
İl lər, əsr lər ke çir, qə dim si vi li za si ya lar ta rix səh nə sin dən bir-
bir çı xır dı, la kin el min və in cə sə nə tin çox qə dim lər də ya-
ran mış bü tün sa hə lə ri ki mi, fəl sə fə də ya şa yır, in-
ki şaf edir, tək mil lə şir di. Hə min bu tək mil ləş mə
pro se si bi zim gün lə rə dək da vam et mək də dir.
İl qar ƏL Fİ
Sokrataqədərki
düşüncə