180
Toponimlərin yerdəyiĢmə olayı bu və ya digər boyun yaĢayıĢ yerini
dəyiĢməsi ilə gerçəkləĢir.Yerini dəyiĢən uruq və boyların yeni yurda da-
Ģıdığı toponimlər sırasında etnotoponimlər önəmli yer tutur. Bu baxımdan,
Ön
Asiyadan
batı,
quzey,
doğu istiqamətlər üzrə yerdəyiĢən qədim topo-
nimlər sırasında boyadı ilə bağlı etnotoponimlərin miqrasiyası hansı boyun
hansı istiqamətdə
köç etdiyini göstərən
əsas bəlgələrdən biridir. Ġkiçay-
arası, Doğu Anadolu, Güney Qafqaz, Quzey və Güney-Azərbaycandan
dıĢarıya
çıxan
belə
etnotoponimlərin
bir
neçəsini gözdən keçirmək üçün
miladdan öncəki qaynaqlarda qeyd olunmuĢ adları qara hərflə ayıraq:
Ön Asiya
Anadolu (A)
Gürcüstan (G)
Ermənistan (E)
Ġkiçayarası (ĠA)
Azərbaycan (AZ)
Batı və Quzey ölkələr
Ġtaliya (Ġ)
Avropa (AV)
Dağıstan (D)
Doğu Avropa (DA)
Quzey Qafqaz (QQ)
Doğu ölkələr
Türkmən Eli
(T)
Orta Asiya (OA)
Sibir-Altay (SA)
Qazax-Qırğız Eli (Q)
Doğu Türküstan (DT)
As/Az/Kas/Xaz, Azoq,
Aza,
Azar/Azər/Xazar,
Xəzər, Xazarlu, Kaspi,
Kazbi
(Qəzvin),
Azərbi,
Qazax (ĠA, A, AZ, G),
As-tarañur (Astarak),
Kasaq, Aza, Azərku,
Azaklar (E)
Alpan, Qu’Alba(ni),
Alban, Alman,
Alvan-kala (AZ, G)
Armi, Ermi/Ərmi,
Ermen, Ərmik, Arman,
Armanqu, Armuna (A,
E, AZ)
Abarne, Aparunu (ĠA)
Balasaqan (AZ)
Barda, Bərdə (AZ)
Bars, Parsua (AZ)
Elbars (AZ)
Qaban, Qafan (AZ)
Qaşqa/Kaşka (A)
QaĢqa, QaĢqay (AZ)
Kuman (A, ĠA)
Azer, Azov/Azaq (AV)
Azar, Azar/Xazar
qala
(QQ)
Xazar-Sirma (DA)
Kazar/Xazar (DA, QQ)
Kaspi (D), Kaspi (AV)
Az-kiĢi (QQ)
Astarxan (DA)
Alba-Lonqa, Albana (Ġ),
Albania, Alvanlar (AV)
Alpan (D),
Arman (QQ)
Arman, Ermen (D, DA)
Abar, Avar (DA, QQ, D)
Bardı (DA)
Barsilya (QQ-D)
Koban (AV, QQ)
KaĢqa-tau (QQ)
Kuman, Koman (QQ, AV)
Az əri «az boyu» (SA, Q),
Azar-təpə, Azlar-təpə (OA)
Asar (Q), Qazax (Q)
mifik Azarlar yurdu (SA)
Kasbi (OA)
Az-kisi (SA)
Alban, Alpan obaları (T)
Alban-baĢ dağı (SA)
Alban boyu (Q, OA)
Ermen, Ermen-tau (Q)
Arman (SA), Ermiyan (OA)
Ermen-qıĢlaq(T)
Ermen-Çeçen (antroponim)
Balasağun (Q)
Part (T), Staraya-Barda (SA)
Barsxan (Q),Yel-bars (T)
Barsqan boyu (DT)
KaĢka (DT)
Kumandı (SA)
181
Kedar, Gedar-çay (AZ)
Qamir (A),Qamər (AZ)
Qut, Kuta (A, ĠA, AZ)
Kotanlı
(AZ)
,
Xotanlu
(A)
Kumuq (A)
Puluadi, Polad (AZ)
Samara (ĠA),
Subar(tu), Şubar (ĠA),
Bilə-suvar, Sipar (AZ)
Tərtər (AZ)
Toqar(ma), Dügər (A)
Turuq (AZ)
Tarxu, Turxu (A)
Saqa, Sakka (A, ĠA)
ġəki, Saqat (AZ)
Xorus, Gorus, Qars
(ĠA, A, AZ)
Urme (ĠA, A),
Urmu
(A)
Şadılı, Şatər (ĠA, A, AZ)
Kador (QQ)
Kamer, Kimmer (QQ,DA)
Krımda əski Kut Ģəhəri (A)
Kumuq (D)
Polata (AV), Bulat (QQ,D)
Samara (DA)
Suvar (QQ, D, DA)
Tartaro (Ġ), Tərtər (AV)
Diqor (QQ)
Turuq/Török/ Türk(QQ,AV)
Tarki (D)
Saqa, Skit, Sak (QQ, AV)
Xoruz, Xoruzlu (AV)
Qerusa (QQ-DA)
Urme (QQ)
ġatoy, ġatar (QQ)
Kodar (Q)
Kemer-ova (SA)
Kuday teonimi (SA, Q)
Xotan (DT)
Samariana (T)
Subar, Sibir, ġubar (Q, SA)
Suvar (T)
Tokar, Toxar (OA,DT)
Turuq/Türük/Türk (OA,
T,
Q)
Saqlı dərəsi (SA)
Sak, Saqay (OA, T, AL)
Saxa (Yakut)
Urmi(AL),Urumçi (DT)
Urme (Amur çayının qolu)
ġato (DT)
Beləliklə, bu bölmədə bölgəsəl sözlərdən tutmuĢ yerini dəyiĢən to-
ponimlərə qədər gözdən keçirdiyimiz bəlgələr aydın göstərir ki, türk
boyları qədim çağlarda Ön Asiyadan doğu və quzey yönlərə miqrasiya
etmiĢdir və bu miqrasiya öz əksini onomastikada tapmıĢdır.
332
Hər hansı
bir boyun yerdəyiĢməsi etnotoponimlərdə daha aydın görünür. Burada
alınan elmi nəticələr beĢ-on oxĢar sözün deyil, sistem təĢkil edən yüzlərlə
toponimin verdiyi bəlgələr əsasında ortaya çıxmıĢdır. Coğrafi dilçilik
baxımından əldə olunmuĢ bu nəticələr sonrakı bölmələrdə söz açacağımız
tarixi köçlər mövzusuna giriĢ sayıla bilər. Çünki türkologiya elminin ən
zəif yeri məhz tarixi coğrafiya, özəlliklə, tarixi miqrasiyaların yönü ilə
bağlıdır. Tarixi köçlərdə miqrasiya yönünün müəyyən olunmasında isə
paleotoponimiya olduqca gərəkli informasiya verir.
332
Nəzərə almaq lazımdır ki, Ön Asiyadan dıĢarıya daĢınan minlərlə toponim sonralar
baĢqa dilə tərcümə olunmuĢdur, necə ki, Rusiyada Sarkel - Belaya Veja, Kızılyar - Kras-
noyarsk, Bolqariyada Kazan - Kotel, Xoruz, Xoruzlu - Petelevo, Pevets adlarına dəyiĢdi-
rilmiĢdir.
Dostları ilə paylaş: |